Tự Thuật 自述 - Lê Thánh Tông

 

自述                         Tự Thuật

五十年華七尺軀， Ngũ thập niên hoa thất xích khu,

剛腸如鐵卻成柔。 Cang tràng như thiết khước thành hư.

風吹窗外黃花謝， Phong xuy song ngoại hoàng hoa tạ,

露浥庭前綠柳癯。 Lộ ấp đình tiền lục liễu cù.

碧漢望窮雲杳杳, Bích hán vọng cùng vân diểu diểu,

黃梁夢醒夜悠悠。 Hoàng Lương mộng tỉnh dạ du du.

蓬萊山上音容斷， Bồng Lai sơn thượng âm dung đoạn,

冰玉幽魂入夢無。 Băng ngọc u hồn nhập mộng vô ?!

黎聖宗                     Lê Thánh Tông

Chú thích:

- Tự Thuật 自述 : Tự kể lể về bản thân mình. Sử chép, tháng giêng năm Đinh Tị (1497), nhà vua bệnh nặng, biết khó qua khỏi, ông bèn tựa ngọc kỷ mệnh cho thái tử Tăng (Lê Hiến Tông) lên nối ngôi và làm bài thơ tuyệt mệnh này. Đây là bài thơ cuối cùng trong đời ông. Ông mất ngày 29 tháng giêng năm Đinh Tị (1497). Qua bài này, tâm tư nhà vua rất trong sáng, khảng khái; nhận thức cuộc sống như những nhân sĩ, những thi sĩ bình thường; coi cuộc đời rốt cuộc cũng như là một giấc mộng, không hề có giọng “kẻ cả dạy đời” gì cả.

- Khu 軀 :là Thân Khu 身軀 là Thân thể. THẤT XÍCH KHU là Tấm thân bảy thước.

- Cang Tràng hay Cương Trường 剛腸 : CANG là Cứng; TRÀNG là Ruột; Nên CANG TRÀNG chỉ Lòng dạ cứng rắn.

- Hoàng Hoa 黃花 : là Hoa vàng, là Hoa cúc của mùa thu.

- Lộ Ấp 露浥 : LỘ là hãt móc hạt sương; ẤP là Thấm ướt, ngấm ướt.

- Bích Hán 碧漢 : Chỉ bầu trời xanh biếc của mùa thu.

- Hoàng Lương Mộng 黃梁夢: là Giấc Kê Vàng. Theo tích Chẩm Trung Ký 枕中記đời Đường : Lư Sinh người xứ Hàm Đan, thi rớt, gặp đạo sĩ họ Lữ đưa cho chiếc gối bảo kê đầu lên mà ngủ trong lúc chủ quán đang bắt nồi kê lên nấu. Lư Sinh thấy mình về quê cưới được vợ giàu và đẹp; năm sau lại thi đậu tiến sĩ; rồi làm quan suốt 30 năm thăng đủ các chức; Cuối cùng là Tể Tướng chỉ sau có nhà vua, hưởng hết vinh hoa phú quý trên đời; Năm đứa con trai lại đỗ đạt làm quan, cuộc sống vinh hiễn kéo dài đến 80 tuổi mới nhuốm bệnh mà qua đời... Vừa lúc đó Lư Sinh cũng giật mìh tỉnh mộng, đạo sĩ họ Lữ vẫn còn ngồi đó, và nồi kê vàng của chủ quán đang nấu còn chưa chín tới. Chàng cảm thán cho cuộc đời phu du hư ảo, vinh hoa phú qúy cũng chỉ như là một giấc mộng thoáng qua mà thôi. Như 4 câu thơ mở đầu cho bài hát nói Vịnh Nhân Sinh của cụ Nguyễn Công Trứ như sau:

Ôi, nhân sinh là thế ấy,

Như bóng đèn, như mây nổi, như gió thổi, như chiêm bao.

Ba mươi năm hưởng thụ biết chừng nào,

Vừa tỉnh giấc NỒI KÊ chửa chín.

- Bồng Lai 蓬萊: Theo truyền thuyết trong Sơn Hải Kinh 《山海经》và các sách xưa cũng có ghi lại chuyện năm tiên đảo bị chìm hết hai, nên chỉ còn lại có “Phương Hồ” 方壺, “Doanh Châu” 瀛洲, và “Bồng Lai” 蓬萊. Tục gọi là " Bồng Lai Tam Đảo 蓬莱三岛 ". Vì là nơi của tiên ở nên còn gọi là " Bồng Lai Tiên Cảnh 蓬莱仙境 " để chỉ cảnh đẹp của tiên giới mà trên đời không thể có được. Sở dĩ Bồng lai nổi tiếng hơn hai tiên đảo kia là vì đó là nơi ở của Bát Tiên trong sự tích Bát Tiên Quá Hải. Trong tác phẩm Sãi Vãi của Nguyễn Cư Trinh, khi luận về chữ VUI, ông Sãi đã nói với bà Vãi rằng:

Non Bồng Lai bước tới, sãi vui với Bát Tiên,

Núi Thương Lãnh tìm lên, sãi vui cùng Tứ Hạo.

- Băng Ngọc U Hồn 冰玉幽魂 : BĂNG NGỌC chỉ vừa lạnh như băng vừa trong sáng như ngọc; U HỒN là Mảnh hồn nơi u minh vắng lặng; Nên BĂNG NGỌC U HỒN thường dùng để chỉ hồn phách của các cô gái trong trắng chết non; Ở đây, nhà vua mượn để ví mình khi chết rồi thì hồn phách cũng cô đơn lạnh lẽo giống như là những người thường mà thôi.

Nghĩa bài thơ:

Tự Thuật

Tấm thân bảy thước đã trãi qua năm chục niên hoa rồi, lòng dạ có cứng rắn như sắt đã cũng phải hóa mềm ra thôi. Như gió thu hiu hắt ngoài song làm tàn tạ những đóa hoa vàng, và sương thu cũng đã đẫm ướt các cành liễu gầy gò trong sân đình. Ngóng nhìn mút mắt bầu trời thu cao xanh ngát chỉ thấy các đám mây trôi xa xa; Đôi khi như chợt tỉnh giấc kê vàng thì lại thấy đêm trường dài dằng dặc. Thanh sắc dìu dặc trên núi Bồng Lai cũng đà đoạn tuyệt, biết đến bao giờ mảnh hồn cô đơn lạnh lẽo nầy mới nhập được vào mộng đây ?!

So với hùng tâm tráng chí của 24 năm trước, thì sau cơn bạo bệnh tinh thần của nhà vua đã xuống rất thấp; Còn đâu hào khí ngất trời của những năm xưa khi duyệt binh trên sông biển với niềm tự hào "南天萬古山河在 Nam thiên vạn cổ sơn hà tại". Trước thềm sinh, lão, bệnh, tử, nhà vua cũng có cái tâm lý như bao dân thường khác : Uy quyền tột bực, phú qúy vinh hoa theo đuổi trong đời rốt cuộc rồi cũng qua đi như một giấc hoàng lương : Bừng con mắt dậy thấy mình tay không. Chỉ còn lại một mảnh u hồn ước mơ được về nơi Bồng Lai Tiên Cảnh!

Diễn Nôm:

Tự Thuật

Bảy thước tấm thân ngũ thập nầy,

Cang trường như sắt cũng mềm đây.

Ngoài song gió hắt hoa vàng rụng,

Trước cổng sương sa liễu sắc gầy.

Trời biếc vời trông mây vợi vợi,

Kê vàng tỉnh mộng giấc ngây ngây.

Bồng Lai thanh sắc sao biền biệt,

Hồn lạnh bao giờ nhập mộng đây ?!

Lục bát:

Năm mươi bảy thước tấm thân,

Cang trường như sắt dần dần mềm ra.

Ngoài song gió hắt rụng hoa,

Trước sân sương đẫm là đà liễu bay.

Trông trời mây lướt thướt trôi,

Kê vàng chợt tỉnh đêm dài thưởt tha.

Bồng Lai thanh sắc đâu xa,

U hồn nhập mộng biết là khi nao ?!

Đỗ Chiêu Đức diễn Nôm

杜紹德

Đỗ Chiêu Đức

***

Tự Thuật
Dịch thất ngôn

Năm chục năm dài bảy thước thân
Lòng cương trực mấy cũng nhu dần
Hoa vàng gió lộng rơi ngoài cửa
Nhánh liễu sương dầm rũ trước sân
Biếc khoảng xanh trời mây tản mạn
Trường mơ tỉnh giấc mộng bần thần
Bồng Lai thượng cảnh hòa âm dứt
Phiến lạnh neo hồn cõi định phân.

Dịch lục bát

Thân vừa năm chục năm tròn
Dù cương trực vẫn hao mòn sắt gang
Gió thu rụng cánh cúc vàng
Sương dầm nhánh liễu bẽ bàng trước sân
Trời xanh mây ngó bâng khuâng
Kê vàng mộng tỉnh, bâng khuâng nỗi đời
Bồng Lai thượng cảnh thôi mời
Hồn neo phiến lạnh đợi thời nào đây?

Nguyễn Đắc Thắng
220806