Một Ngày Mùa Đông - Sáng Tác Bảo Chấn - Tiếng Hát: Kim Dung

Tác Giả: Bảo Chấn

Hoà âm & Keyboard: One man band Tài Vũ 

Tiếng Hát: Kim Dung 

Thực hiện: HN 

Vỡ Tiếng Cười

Nhip gõ thời gian đã điểm rồi
Năm tàn, năm vẫn tiếp dòng trôi.
Có ai ngày trước mơ xuân mộng,
Cho kẻ ngàn sau thả giấc đời.
Chung đỉnh bao phen, rồi được mất,
Nhục vinh mấy cuộc, những đầy vơi.
Mới hay trò diễn tuồng dâu bể,
Ta lại cùng nhau vỡ tiếng cười.!

South Dakota, 1/1/2021.
Mặc Phương Tử

Kỷ Vật

Chiếc lon Gô của một thời
Bao nhiêu tiện dụng còn nhớ khôn nguôi
Cuộc hành trình lên rừng xuống biển
Bạn đồng hành những cuộc ra khơi

Đựng món ăn mặn
Làm nồi nấu cơm xôi
Ra suối tắm cũng kè kè bên người
Lúc quá bí thay bô đựng nước thải, hỡi ơi!

Ôi chiếc lon Gô của một thời
Theo lính rã ngũ
Thay nồi niêu xoong chảo lôi thôi

Ta thỉnh em về
Đặt vào tủ kính
Như vật trang trí thương yêu nhất đời

Em là người bạn trung thành
Theo ta trong lúc thất thế nổi trôi
Gô ơi!

Chung Văn

Em Bé Đánh Giày

The Litlle Shoes Shine

"Dear Sir! May I Shine your shoes ?"
- Oh !Poor little thing You're too young. By myself I'll try to polish it
- Thank you for having pity on me ,I really Appreciate it!
But allow me to bring to you some ideas:
I 'm twelve and have been polishing shoes for five years .
- If everybody got the same thoughts like you
Where can I get money to buy my family bread ?
How can I provide medicine for my sick mother?
And get toys and candies for my little sister?
And how can I satisfy my hunger tonight?
Just to listen to you is too bitter....For me it's a plight ...
Here are fifty dollars, half of my writer's stipend .
Please Take it ! Please don' t be hesitant!
By the way, would you mind sharing this meal with me?
You mean that pizza? I will devore it willingly!
But accepting your money is greedy! For me It's too hard
Save it for poorer kids . Because I've already had all your heart 

***
Em Bé Đánh Giầy

Ông ơi! Ông muốn đánh giày không?
-Em hỏi chi em, thực não lòng!
Em non nớt quá anh đâu nỡ
Thôi để anh về đánh cũng xong!
-Ơn ông đoái tưởng đành ghi dạ
Xin có mấy lời hỏi lại ông:
Năm nay em đã mười hai tuổi
Làm nghề đánh giày năm năm dòng
Nếu ai cũng nghĩ như ông cả

Gạo nhà em cạn lấy chi đong?
Mẹ em đau yếu ai thang thuốc
Em thơ bệnh hoạn biết đâu trông?
Rồi đêm nay nữa khi sương xuống,
Biết làm sao cho đỡ đói lòng

Trời! nghe em nói mà chua xót!
Anh xin tặng em năm mươi đồng
Nửa tiền nhuận bút anh vừa lãnh
Có ưng dùng bữa với anh không?
-Miếng cơm Phiếu Mẫu em xin nhận
Xong còn số bạc năm mươi đồng
Xin anh dành lại cho em khác:
Anh đã cho em cả tấm lòng 

LạcThủyÐỗQuýBái

Hai Người Khách

Xướng:
Hai Người Khách

Một người thích ngó trời cao
Đếm bao nhiêu đám mây vào thiên thu
Một người đọc thơ phiêu du
Vạn đường thiên lý chưa ru tình sầu

Người về biển cuối, sông đầu
Áo xanh đã bạc trắng mầu cổ sơ
Người đi bỏ lại hồn thơ
Trên thềm cô quạnh mộng mơ điêu tàn

Hai người chưa rõ quan san
Cung dâu thả mũi tên tàn phai hương
Đưa nhau tới cuối nẻo đường
Dấu xưa còn lại sa trường cỏ khô ...

Cao Mỵ Nhân
***
Bài Họa;
Buồn Ơi!

Buồn ơi, vời vợi trên cao
Tình xưa giờ đã quyện vào hồn thu
Lá vàng lơ đãng nhàn du
Dòng thơ man mác đem ru nhịp sầu

Buồn ơi, lạc mối tình đầu
Phương nao cánh nhạn nhạt mầu đơn sơ
Gió rung giọt rớt thành thơ
Yến oanh nức nở ước mơ lụi tàn

Buồn ơi, nào ngại sẻ san
Lan sầu huệ héo nhụy tàn xa hương
Khi xưa loan phượng chung đường
Chừ sao đôi ngả can trường héo khô…

Phương Hoa – DEC 31st 2020

Y Học Thường Thức - Nóng Sốt - Bác Sĩ Hoàng Cầm

 Y HỌC THƯỜNG THỨC

Nóng Sốt - Bác Sĩ Hoàng Cầm

Đại cương 

Theo thiên nhiên, cơ thể chúng ta có độ ấm gọi là thân nhiệt. Nguồn gốc của thân nhiệt xảy ra ở tế bào. Máu mang dưỡng khí từ phổi và các chất bổ dưỡng trong thức ăn tới tế bào. Nơi đây, có hiện tượng biến dưỡng, nghĩa là dưỡng khí và chất bổ dưỡng biến đổi thành năng lượng cho tế bào và sinh nhiệt, tương tự như động cơ xe hơi đốt nhiên liệu cho xe chạy. 

Đo thân nhiệt, ta dùng nhiệt kế. Khi xưa, nhiệt kế đó gọi là “ống thủy” vì trong nhiệt kế có thủy ngân. Đo thân nhiệt chính xác hoặc ở dưới lưỡi hoặc ở hậu môn. Thân nhiệt đo ở miệng: trung bình từ 36 tới 37,4 độ C, nhiệt ở hậu môn cao hơn ở miệng khoảng nửa độ. Cả hai nơi, ta lấy số 37 độ C cho dễ nhớ. Hiện nay, ta có thể dùng nhiệt kế kỹ thuật số, chính xác và dễ sử dụng hơn ống thủy, đồng thời tránh nguy cơ ống thủy bể gây nhiễm độc thủy ngân. Trên thị trường có 3 loại nhiệt kế kỹ thuật số như trong hình ảnh đính kèm. 

Thân nhiệt thay đổi, lên hay xuống 1 độ trong ngày, thấp nhất lúc sáng sớm và cao nhất lúc quá trưa. Óc có nhiệm vụ giữ thân nhiệt trong giới hạn bình thường. Phần chính thân nhiệt thoát ra ngoài qua da (do mồ hôi bốc hơi), phần nhỏ qua hơi thở. Khi trời nóng, tránh cho thân nhiệt lên cao, cơ thể tiết ra nhiều mồ hôi, mồ hôi bốc hơi phân tán nhanh thân nhiệt ra ngoài. Lúc trời lạnh, phản ứng tự nhiên là da săn, giảm bớt lượng nhiệt mất đi và ta mặc thêm áo ấm để giữ thân nhiệt. Nếu mặc không đủ ấm, chân, tay và hàm tự động run để tăng thân nhiệt. Nóng sốt là khi thân nhiệt cao hơn 38 độ C. 

Nguyên nhân 

Nhiễm trùng Nóng sốt phần lớn do nhiễm trùng. Vi trùng và siêu vi trùng thường gây viêm đường hô hấp, tiêu hóa, da, đường tiểu, đường sinh dục. Vi trùng gây nóng sốt cao hơn siêu vi trùng. Khi bị nhiễm trùng, ngoài việc cơ thể nóng sốt khoảng 39 độ C cùng với mệt mỏi, ăn mất ngon, đau mình mẩy, còn có những triệu chứng liên quan tới cơ quan liên hệ như ho khi viêm đường hô hấp, tiểu nhiều lần và rát khi nhiễm trùng đường tiểu, đau bụng khi viêm ruột.

Nếu nóng sốt quá 39,5 độ C, tim đập nhanh, da toát nhiều mồ hôi làm cơ thể thiếu nước và huyết áp hạ xuống thấp. Nóng sốt quá 40 độ C, người lớn có thể lâm vào tình trạng mê sảng, trẻ em lên cơn kinh giật. Thông thường, áp dụng khám lâm sàng và xét nghiệm thì việc chẩn đoán tìm nguyên nhân và cơ quan bị viêm không khó khăn.

Trị liệu dùng thuốc trụ sinh, thuốc hạ nhiệt như Tylenol (Acetaminophen), Aspirin, nóng sốt cùng với các triệu chứng khác giảm dần trong vài tuần. Trong phần sốt do nhiễm trùng, ta cần biết thêm về hai nhóm tuổi: trẻ em và người lớn tuổi. Trẻ em dưới 2 tuổi, hệ miễn nhiễm yếu và việc điều hòa thân nhiệt chưa hoàn hảo nên sốt nhẹ (38 độ C) cũng có thể là dấu hiệu nhiễm trùng nặng của đường hô hấp, tiêu hóa, não bộ. Vì vậy, những em nhỏ, tuy sốt nhẹ nhưng kèm theo biếng ăn, giảm lanh lợi, thở khó hay tiểu khó cần được bác sĩ khám lâm sàng, xét nghiệm và trị liệu sớm. Muốn tránh nhiễm trùng, cần chú ý tới việc tiêm chủng bệnh viêm phổi và cúm cho các em nhỏ. (xem thêm bài “Trẻ em nóng sốt” trong Chương VII cuốn sách này). Người lớn tuổi có thân nhiệt ở mức thấp trong giới hạn bình thường và sốt nhẹ hay không sốt khi bị nhiễm trùng, nên cần chú ý tới những thay đổi mới xảy ra như hoạt động chậm chạp, thiếu tỉnh táo, ăn ít, mệt mỏi, xuống cân.Người lớn tuổi thường mất nhiều răng, thở qua miệng, nhất là khi ngủ, nhiệt lấy ở miệng thường thấp, lấy ở hậu môn chính xác hơn. Dùng nhiệt kế kỹ thuật số, nên chọn loại đo thân nhiệt tại trán. Ngoài ra, khi về già cảm giác khát nước kém bén nhạy nên bệnh nhân lớn tuổi khi nóng sốt dễ bị huyết áp xuống thấp.

Nóng sốt không rõ nguyên nhân 

Nóng sốt thấp, không liên tục trong ngày, kéo dài nhiều tuần cùng với các triệu chứng khác không rõ rệt, do đó truy tìm nguyên nhân phải cần tới nhiều thứ xét nghiệm. Việc quan trọng là người bệnh phải tới bác sĩ để dược định bệnh và trị liêu. Xin kể ít trường hợp: 

-Bệnh lao, sốt rét, viêm túi mật, viêm khoang chậu (phụ nữ), viêm túi phình ruột già, túi mủ trong gan, viêm gan. 

-Bệnh thấp khớp. -Di căn ung thư, u bạch huyết.

 -Phản ứng phụ thuốc bào chế, nhất là thuốc dùng trong ngành thần kinh. 

Tóm tắt 

Nóng sốt là triệu chứng thường thấy khi cơ thể bị nhiễm trùng. Phần lớn các trường hợp nóng sốt được định bệnh sớm thì việc trị liệu trong vài tuần lễ bằng thuốc trụ sinh và hạ nhiệt đem lại kết quả tốt. Cần chú ý tới các em nhỏ và người già khi bị sốt. Tốt nhất được bác sĩ khám và trị liệu. Cần đặc biệt chú ý tới lịch trình tiêm chủng ngừa bệnh cho trẻ em và người già. Nóng sốt thấp và kéo dài nhiều tuần, cần khám nghiệm để tìm ra bệnh tiềm ẩn và trị liệu đúng cách. 

Bảng đối chiếu danh từ y học Việt-Anh 

Bệnh lao Tuberculosis 

Ung thư di căn Metastatic tumors 

Nhiệt kế Thermometer 

Nhiệt kế kỹ thuật số Digital thermometer 

Sốt rét Malaria U bạch huyết Lymphoma 

Viêm túi mật Cholecystitis 

Viêm khoang chậu Pelvic inflammatory disease (PID) 

Viêm gan Hepatitis 

Viêm túi phình ruột già Diverticulitis

 Bác Sĩ Hoàng Cầm

Tình Tự Với Thiên Nhiên Và Cuộc Sống - Hỡi Anh Đi Đường Cái Quan

Rivers in Central VietNam, from Than Hoa to Bình Thuận, along the mandarin road are named, discussed with various folk literature  associated with each one of the rivers. Folk literature  is conditioned by the land and its environment and passed down orally from one generation to another. It includes folk songs, rhymes, incantations, proverbs  expressing the lifestyle of rural people , fishermen along rivers with all their hopes, dreams. . Various problems associated with rivers along this road in Central Viet Nam are discussed: flash floods in upper and middle reaches, flood and bank erosion, salt intrusion during dry season, overuse .. 

Con đường cái quan, chạy dài từ Bắc vô Nam, xuyên qua các đồng bằng duyên hải miền Trung, xuyên đèo, qua suối, với câu hát trữ tình và trêu ghẹo:

Hỡi anh đi đường cái quan
Dừng chân đứng lại  em than đôi lời
Đi đâu vội lắm ai ơi
Công việc đã có chị tôi ở nhà

Miền Trung gồm những đồng bằng từ Thanh Hoá vào đến Bình Thuận, có nhiều dòng sông chảy qua. Các dòng sông miền Trung cũng rất đa dạng:

. khi ngắn vì phát xuất từ sườn Đông dãy Trường Sơn vốn  không xa bờ biển

. khi dài vì phát nguyên từ đất Ai Lao ( hay có chảy qua đất Lào) và vì  chảy qua các vùng có chế độ mưa khác nhau nên sự phân phối dòng chảy trong năm cũng khác biệt. 

Cũng cùng một dòng sông nhưng có thể có nhiều tên khác nhau, tùy theo khúc sông.

Nhiều dòng sông có tính cách lịch sử như sông Danh, sông Bến Hải vì chứng kiến sự phân chia đất nước. Có dòng sông chảy qua vùng có đá vôi ở thượng nguồn như sông Danh, sông Nhật Lệ, có sông chảy qua lưu vực đá basalt như sông Ba v.v Sông ngòi có khi  hiền hoà trôi, đem phù sa về đồng bằng, tạo nên xóm làng trù phú yên vui nhưng có lúc giận dữ với nước lụt trôi về với dòng chảy mạnh cuốn trôi ra biển người và tài sản.

1. Những dòng sông chính tại các đồng bằng duyên hải miền Trung dọc con đường cái quan

1.1 Đồng bằng Thanh Hoá

Nhiều dòng sông chính ở đồng bằng này có duyên nợ với đất Lào vì sông Mã bắt nguồn từ tỉnh Lai Châu, xuôi về tỉnh Sơn La nhưng sau đó chảy sang Sầm Nưa đất Lào trên một đoạn đường dài hơn 50 km, trở lại vào đất Thanh Hoá, hội lưu với sông Chu rồi ra biển ở cửa Lạch Trào.  

 Sông Mã dài 512km, và có một lưu vực rộng 28 400km2. Một phần của trung lưu nàm trên đất Lào .Phía thượng lưu sông Mã có nhiều thác lón nhỏ cũng như những vực là những vũng nước sâu trong lòng sông.  Sông Mã chảy qua nhiều khu vực có nhiều chế độ mưa khác nhau  nên sự phân phối dòng chảy trong năm cũng khá phức tạp : nhiều thác, nhiều vực, và còn có đặc điểm là thường đổi dòng, đổi lạch, nhất là các đoạn phía trên có bãi cát ngầm thường di chuyển vị trí do sự thay đổi của dòng chảỵ. Nhờ Sông Mã nên sự trao đổi hàng hoá giữa miền xuôi và miền ngược rất dễ dàng và phương tiện chính là đò . Dọc sông Mã có sông nhánh như sông Lèn ở bên trái, sông Lò và sông Lường ở bên phải

Sông Chu, dài khoảng 300km, bắt nguồn từ đất Sầm Nưa trên Lào, chảy vào địa phận tỉnh Thanh Hoá ở huyện Thường Xuân và đổ vào sông Mã ở phía bắc thành phố.

Sông Mã cũng dễ lụt như sông Hồng nên cũng có hệ thống đê điều nhằm hạn chế lũ lụt

 Đồng bằng này lại có đập Bái Thượng  nên nước trong các kênh mương được dẫn vào ruộng lúa. Ngoài hai sông chính là Sông Mã và sông Chu, còn có những sông nhỏ khác như sông Yên chảy qua các huyện Nông Cống, Quảng Xương và Tĩnh Gia rồi đổ ra cửa Lạch Ghép. 

 1.2 Đồng bằng Nghệ An

- Sông Cả dài 600km, bắt nguồn từ cao nguyên XiengKhuang trên Lào, chảy theo hướng TB - ĐN qua nhiều huyện của Nghệ An rồi đổ ra biển ở Cửa Hội. Đoạn hạ lưu có tên sông Lam. Một trong các chi lưu của sông Lam là sông Nghèn chảy theo hướng TB- ĐN trong các huyện Đức Thọ, Can Lộc và Thạch Hà và đổ ra Biển Đông ở Cửa Sót chỉ cách thị xã Hà Tĩnh khoảng 10km phía Bắc. Diện tích lưu vực khoảng 27 200 km2, một phần lưu vực nằm trên đất Lào, chiếm khoảng 35% diện tích.

Sau khi sông Cả chạy qua Con Cuông, thì tiếp nhận nước từ bờ trái là sông Hiếu. Sông này bắt nguồn từ dãy núi Phu Hoạt.  Đập Đô Lương trên Sông Cả tưới được nhiều ruộng ở các vùng Yên Thành, Diễn Châu, Quỳnh Lưu .

Từ Đô Lương trở đi, sông Cả đi vào đồng bằng, lòng sông nhiều uốn khúc.

Cách cửa sông 30km, gần Bến Thủy, sông Cả lại nhận thêm nước từ hai sông là Ngàn Sâu và Ngàn Phố.  

Lưu vực sông Cả có diện tích  27 224 km2, trong đó 9 470 km2 thuộc vùng núi Ai Lao (Xieng Khoang và Sầm Nứa)

-Sông Cấm là con sông nhỏ chảy theo hướng N- B, qua chân núi Cấm ỏ huyện Nghi Lộc rồi ra biển ở Cửa Lò.

Đồng bằng Nghệ An gồm các phù sa cận đại lẫn các giải cát duyên hải  như ở Diễn Châu, ở Cửa Lò và Nghi Lộc gần Vinh.. Đặc biệt tại Quỳnh Lưu có nhiều gia đình nuôi hươu lấy lộc nhung bán. 

1.3. Đồng bằng Hà Tĩnh có dãy núi Trường Sơn chạy gần biển, đặc biệt có rặng núi Hồng Lĩnh (tên khác: Ngàn Hống) với 99 ngọn núi hình răng cưa sừng sững chọc trời, nhưng cũng có vài thung lũng rộng ở phía trong như tại huyện Hương Khê giáp Lào. Câu ca dao:

Bao giờ Ngàn Hống hết cây
Sông Lam hết nước họ này hết quan

để nói về dòng họ gia đình khoa bảng cụ Nguyễn Du.

Có hai dòng sông quan trọng :

- Ngàn Sâu chảy qua thung lũng Hương Khê, chảy theo hướng N- B  

-Ngàn Phố  là sông bắt nguồn từ vùng biên giới Việt Lào thuộc huyện Hương Sơn. Trên thượng nguồn sông này có đập chắn ngang tạo ra hồ nhân tạo, hồ Kẻ Gỗ.

Hai sông Ngàn Sâu và Ngàn Phố gặp nhau ở Linh Cảm rồi chảy vào Sông Lam để ra biển ở Cửa Hội. Tại đồng bằng này, các suối ở phía thượng nguồn có phương ngữ là ‘rào’ như ca dao sau đây :

 Đến đây lạ bến lạ rào,
Hỏi con chim hồng nhạn, ở phương nào tới đây
Kèo mai, nhớ núi chim bay
Ai nhớ chim muốn hỏi, biết thư bày ra sao ?

1.4. Đồng bằng Quảng Bình

-Sông Gianh, có tên khác là Rào Nậy, Linh Giang dài 155km, bắt nguồn từ rặng núi đá vôi Giăng Màn (có hình thù kéo dài liên tục nên có tên Giăng Màn) ở biên giới Việt Lào, chảy theo hướng TB - ĐN qua các huyện Tuyên Hoá, Quảng Trạch rồi đổ ra biển ở cửa cùng tên.

 -Sông Nhật Lệ, còn có tên khác là Đại Giang chảy trong huyện Bố Trạch và Quảng Ninh rồi đổ ra cửa cùng tên ở cách Đồng Hới khoảng 3km về phía ĐB.

Tiếng hát ngư ông giữa dòng Nhật Lệ
Tiếng kêu đàn nhạn trên áng Hoành Sơn

Khúc thượng nguồn của sông Nhật Lệ, trong huyện Bố Trạch có tên là sông Sa Lung. Có phụ lưu lớn bên phía phải (hữu ngạn) là sông Trạm ( Kiến Giang). Bền bờ sông Nhật Lệ có di tích lũy Thầy, do Đào Duy Từ xây dựng năm 1631.

Trong đồng bằng, có một phá lớn gọi là phá Hạc Hải, nhiều thủy sản, nằm cách Đồng Hới khoảng 27km về phía Nam.

 1.5.  Đồng bằng Quảng Trị

-Sông Bến Hải chỉ dài khoảng 60 km, chảy ra Biển Đông ở Cửa Tùng, có cầu Hiền Lương là nơi phân chia hai miền Nam Bắc, nằm ở vĩ tuyến 17, theo hiệp định Geneve 1954

-Sông Thạch Hãn bắt đầu từ sườn Đông dãy Trường Sơn chảy về biển qua các địa danh Cà Lu, Ba Lòng, thành phố Quảng Trị rồi  hợp với sông  Cam Lộ. Sông này chảy qua vùng đất huyện Cam Lộ,  chảy qua thị xã Đông Hà , đổ vào sông Thạch Hãn, rồi đổ ra Cửa Việt.

Cách thị xã Quảng Trị 4km phía Bắc có địa danh Ái Tử được nhắc nhở qua ca dao :

            Mẹ thương con, qua cầu Ái Tử
            Vợ trông chồng đứng núi Vọng Phu
            Một mai bóng xế trăng lu
            Con ve kêu mùa Hạ, biết mấy Thu cho gặp chàng

1.6. Đồng bằng Thừa Thiên

Từ ngoài vào, phải kể:

-Sông Ô Lâu ở địa phận huyện Quảng Điền .

-Sông Bồ là phụ lưu bên trái của sông Hương, bắt nguồn từ vùng núi A Lưới, chảy theo hướng TB - ĐN rồi đổ vào sông Hương ở huyện Phú Vang.

-Sông Hương bắt đầu từ vùng núi huyện Nam Đông, chảy qua huyện Hương Thủy và thành phố Huế, rồi đổ ra phía N phá Tam Giang. Do hai nhánh Tả trạch và Hữu trạch hợp lại ở Ngã Ba Tuần trước khi vào đồng bằng . 

(Phá Tam Giang)

Cả ba con sông trên đều chảy vào phá Tam Giang là một phá rất  dài vì chiều dài là 30km và rộng từ 1 đến 6 km. Ở phía Nam, phá ăn thông với các đầm: Thanh Lam, Hà Trung, Thủy Tú, Cầu Hai và trước trận lụt lịch sử  1999, có hai cửa ăn thông ra Biển Đông là Thuận An và Tư Hiền.

 - Hai con sông Nong và Truồi phát xuất từ núi Truồi và đổ vào đầm Cầu Hai. 

 Đầm Cầu Hai, toả rộng dưới chân núi Bạch Mã (1444m) ngắn và rộng, thông thương với đầm (‘phá’) Tam Giang và đổ ra biển ở cửa Tư Hiền. Nhìn vào bản đồ, phá Tam Giang tương tự như một dòng sông, còn đầm Cầu Hai giống như một cái hồ lớn. Các đầm phá Cầu Hai, Tam Giang này, qua các trận lũ lụt cuối năm 1999, đã có thêm nhiều cửa biển nữa. Riêng phá Tam Giang-Cầu Hai này đã chiếm 1/3 diện tích toàn tỉnh Thừa Thiên và 30% dân số Thừa Thiên sống quanh vùng phá-đầm này. Phá Tam Giang đã trở thành bất hủ với câu ca dao:

Nhớ em anh cũng muốn vô
Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang

Những biến thiên lịch sử, số phận cuộc đời, duyên phận nổi trôi của ngôi chợ bên dòng Hương Giang chìm nổi đã tạo thêm những nỗi niềm cho Huế.
Trong Tiếng sông Hương của Phạm Đình Chương ta như nghe được nỗi niềm đó:

“Phiên Đông Ba buồn qua cửa chợ.
Bến Văn Lâu thuyền vó đơm sầu”.

Hay nỗi sầu của lòng người giữa một buổi chiều “Mưa trên phố Huế” trong thơ Tôn Nữ Hỷ Khương được Minh Kỳ phổ nhạc “

Chợ Đông Ba khi mình qua.
Lá me bay bay là đà.
Chiều thiết tha có anh bên mình mà ngỡ hôm qua.
Hò ơi! Ơi hò! Chiều mưa. Phố buồn…”.

Nhạc sĩ Phạm Duy, khi sáng tác bản nhạc Về Miền Trung, ắt nhắc đến đồng bằng này với những lời ca như :

Về miền Trung ! Miền thùy dương bóng dừa ngàn thông
Thuyền ngược xuôi suốt một dòng sông... dài

Ôi quê hương xứ dân gầy
Ôi bông lúa, con sông xưa, thành phố củ 

Dòng sông Hương  trên bến dưới thuyền:

Đò từ Đông Ba, Đò qua Đập Đá
Đò từ Vĩ Dạ thẳng Ngã Ba Sình
Lờ đờ bóng ngã trăng chênh
Tiếng hò xa vọng thắm tình nước non (Hò mái nhì )

1.7. Đồng bằng Quảng Nam

.-Sông Hàn (tên khác : sông Cẩm Lệ, sông Hà Thân ..tùy theo từng khúc khi chảy qua các địa phương khác nhau) chảy qua thành phố Đà Nẵng rồi đổ ra Vũng Hàn.

-Đứng bên đất Hàn,
Ngó qua Hà Thanh, xanh như tàu lá
Đứng bên Hà Thanh
Ngó qua bên Hàn, phố xá nghênh ngang

-Em đứng nơi cửa sông Hàn
Ngó sang bãi biển Tiên Sa
Ngũ Hành Sơn ở trên
Mũi Sơn Trà ngoài khơi
Nghe chuông chùa Non Nước
Em nhớ mấy lời thề ước
Anh làm sao cho duyên nợ được vuông tròn
Kèo lòng người xứ Quảng mỏi mòn đợi trông

.-Sông Thu Bồn dài 205 km và lưu vực rộng 10 496 km2. Sông Thu Bồn còn có một phụ lưu khác, gọi là sông Cái (tên khác: sông Chợ Củi), cũng bắt nguồn vùng biên giới Việt-Lào, nối với sông Thu Bồn ở huyện Đại Lộc. Sông Cái lại có một phụ lưu bên phải ở khúc thượng nguồn tên là Sông Bung,  chảy theo hướng TN- ĐB trong huyện Giằng

Sông Thu nước chảy đôi dòng,
Đèn khêu hai ngọn anh trông ngọn nào ?
Muốn tắm mát lên ngọn sông đào,
Muốn ăn sim chín thì vào rừng xanh

Một phụ lưu lớn phía phải sông Thu Bồn có tên là sông Tranh, bắt nguồn từ miền núi huyện Trà Mi, chảy từ Nam lên phía Bắc qua các huyện Hiệp Đức, vùng mỏ than An Hòa Nông Sơn.

Sông Thu Bồn chảy  qua Hội An để đổ ra Cửa Đại (Đại Chiêm). Hội An trước kia nằm sát biển, nay đã lùi sâu vào trong đất liền. Nhờ một nông nghiệp phong phú ở đồng bằng Quảng Nam nên vào thế kỷ 17, qua cảng Hội An, các thương gia người Hoa, người Nhật đã mua và xuất cảng nhiều sản phẩm như tơ lụa, đường, quế, tiêu v.v.  

Nối sông Tam Kỳ với sông Thu Bồn là một sông nhỏ ( ‘Trường giang’), chảy song song với bờ biển và đây là tàn tích của một phá nước mặn xưa kia càng ngày bị bồi lấp, nằm dọc bờ biển tỉnh Quảng Nam.

1.8. Đồng bằng Quảng Ngãi

-Sông Trà Bồng chảy trong huyện cùng tên, qua thị trấn Châu Ổ, huyện lị huyện Bình Sơn rồi đổ ra cửa Sa Kì ở vũng Dung Quất:

Đi ngang lên mũi Sa Kỳ

Ngó ra lao Ré, xiết chi nỗi sầu

Lao Ré trong ca dao là Cù Lao Ré, còn gọi là đảo Lý Sơn ở ven bờ biển Quảng Ngãi

-Sông Trà Khúc ( còn có tên khác là sông Thạch Nham) dài 120 km, phát nguyên vùng núi phía TN tỉnh Quảng Ngãi và Cao Nguyên, chảy theo hướng TN - ĐB qua thị xã Quảng Ngãi và đổ ra biển ở cửa Cổ Lũy. Trên sông này có đập thủy nông Thạch Nham xây vào thời đệ nhất Cộng Hòa năm 1959

Ai về Thiên Ấn sông Trà
Có thương thì hãy ghé nhà thăm em

Bánh xe lấy nước trên sông Trà Khúc:

-Sông Vệ bắt nguồn ở phía TN huyện Ba Tơ, chảy theo hướng TN- ĐB qua các huyện Nghĩa Hành, Tư Nghĩa trong tỉnh Quảng Ngãi, rồi đổ ra cửa Cổ Lũy ở phía Đ thị xã Quảng Ngãi.

-Sông Trà Cầu là một sông nhỏ, bắt nguồn từ vùng Ba Tơ, chảy qua huyện Đức Phổ rồi ra cửa biển cùng tên .

1.9. Đồng bằng Bình Định  có nhiều đồng bằng nhỏ (Tam Quan, Bồng Sơn, Phù Mỹ, Phù Cát) với tổng diện tích chừng 1 550 km2, nhưng chỉ có đồng bằng Qui Nhơn là rộng nhất vì chiếm đến 500km2; 

Từ ngoài vào, phải kể :

-  Sông An Lão bắt nguồn từ vùng núi huyện Ba Tơ tỉnh Quảng Ngãi

 Nước Ba Tơ chảy vô Bình Định
Nhắn bạn chung tình tránh nịnh, chớ theo

và chảy từ Bắc xuống Nam qua các huyện An Lão, Hoài Ân tỉnh Bình Định và hợp với sông Lại (Lại Giang) ở gần thị trấn huyện lị huyện Hoài Nhơn trước khi đổ ra biển

Nước Lại Giang mênh mang mùa nắng
Dòng sông Côn lai láng mùa mưa
Đã cam tháng đợi năm chờ
Duyên em đục chịu, trông nhờ quản bao 

-Sông Trúc chỉ là một sông nhỏ chảy từ đầm Trà Ổ ra biển ở huyện Phù Mỹ.

-Sông Côn  dài hơn sông trên, phát nguyên từ khối núi Ngọc Rô ở huyện Konplong tỉnh Kontum, đoạn thượng lưu là sông Dak Cron Bung, đoạn trung lưu,  chảy vào huyện Tây Sơn có tên sông Hà Giao, đoạn hạ lưu chia ra nhiều chi lưu, đổ ra vịnh Quy Nhơn. 

Vài ca dao có địa danh thuộc Bình Định như sau:

-Anh về Đập Đá , Gò Găng
Để em kéo vải sáng trăng một mình
-Tam Quan đất tốt trồng dừa
Nam thanh nữ tú cho vừa ý anh

1.10. Đồng bằng Tuy Hoà do Sông Ba bồi đắp. Đây là một con sông lớn và dài gần 400km, bắt nguồn từ cao nguyên Kontum, chảy qua các tỉnh Pleiku và Phú Yên rồi ra biển ỏ Tuy Hoà . Đoạn hạ lưu, từ chỗ hợp lưu với sông Hinh ỏ Củng Sơn, chảy ra biển, gọi là sông Đà Rằng, có đập Đồng Cam . Lưu vực rất rộng ( 13800km2); với một lưu vực rộng lớn như thế cộng thêm hệ thống dẫn nước của đập Đồng Cam tưới các cánh đồng phù sa phì nhiêu, tạo một nền nông nghiệp phát đạt.:

            Tiếng đồn Bình Định tốt nhà
             Phú Yên tốt ruộng, Khánh Hòa tốt trâu                   

Bên phải sông Ba có một  nhánh gọi là sông Hinh hợp với sông Ba ở Củng Sơn, huyện lỵ của huyện Sơn Hoà. Trên sông có trạm thủy điện Sông Hinh, công suất 66 MW

Trong đồng bằng Phú Yên cũng có một đầm lớn rộng 1500ha, có sò huyết, tục gọi đầm Ô Loan.

1.11. Đồng bằng Khánh Hòa hay Nha Trang chỉ gồm hai đồng bằng chính là đồng bằng Ninh Hoà (100km2) và đồng bằng Nha Trang (135 km2), ngoài ra toàn các đồng bằng nho nhỏ. Giữa mũi Đèo Cả đến mũi Dinh (Padaran), bờ biển có nhiều bãi rất đẹp như bãi biển Đại Lãnh phía bắc Ninh Hoà và nhiều hòn đảo nhỏ ngày nay đã dính liền vào bờ biển bởi những giải duyên hải từ Bắc đến Nam.

Sông Cái chảy qua thành phố Nha Trang :

-Anh muốn tìm nguồn nước trong
Nên đi ngược dòng sông Cái
Hay vì bị bùa ngải
Nên anh phải bỏ bãi, lên nguồn?
Thuyền anh dù thuận gió đi luôn
Đến đầu Thác Ngựa cũng phải cuốn buồm trở lui

(Thác Ngựa là một trong các thác nguy hiểm ở thượng nguồn sông Nha Trang) 

-Thơm Vạn Giã thơm đà quá ngọt
Mía Phú Ân cái đọt cũng ngon
Hỡi người chưa vợ chưa con
Vào đây chung gánh nước non với mình
Quản bao lên thác xuống ghềnh
Mía ngon, thơm ngọt đượm tình quê hương
-Phải chi Sông Cái có cầu
Thiếp qua, thiếp giải cơn sầu chàng nghe
Ai làm chén nọ xa ve
Mùa xuân thiếp đợi, mùa hè chàng trông
Biết là có đặng hay không                 
Đó chờ, đây đợi uổng công hai đàng

1.12. Đồng bằng Ninh Thuận. Vùng này có tiếng nắng thừa mưa thiếu, khô hạn . Sông Phan Rang, còn gọi sông Cái có đập Nha Trinh , ngày nay nhờ nước xả của đập thủy điện Danhim trên Dalat, nên lượng nước sử dụng cho sự tưới ruộng được  nhiều hơn. Phía Đông Bắc thị xã Phan Rang, có đầm Nại rộng 700 ha .

Tại đồng bằng Phan Rang, mùa nắng hiện tượng bốc hơi xảy ra rất mạnh, do sự mao dẫn, các mầu bọt trắng đục đùn lên mặt đất. Đó là đất cà giang, nhiều cacbonat natri, dân địa phương thiếu xà bông dùng chất đó kỳ cọ khi tắm

1.13. Đồng bằng Bình Thuận

Từ mũi Dinh đến Phan Thiết, dãy núi Trường Sơn ở xa bờ biển hơn, do đó các đồng bằng rộng  hơn nhưng lại khô hạn: vũ lượng hàng năm nhỏ hơn 600mm và số ngày mưa ít hơn 80. Nhờ khô hạn, sự bốc hơi nước mạnh nên có nhiều ruộng muối như ở Cà Ná.

Nếu kể bắt đầu từ ngoài vào, ta có sông Lòng Sông, chảy qua huyện Tuy Phong,rồi đến sông Lũy  với sông Mao, một sông nhánh bên trái của sông Lũy, đổ ra cửa Phan Rí.. 

Sông Mường Mán chảy qua Phan Thiết
Quần đảo Phú Quý ngoài khơi Bình Thuận

2. Lưu vực và ảnh hưởng rừng trên  lưu vực

Lưu vực sông là vùng lãnh thổ mà sông nhận được nước nuôi dưỡng. Các dòng sông miền Trung có lưu vực nhỏ, chỉ trừ sông Mã, sông Cả , sông Thu Bồn và sông Ba . Trong thủy lợi, diện tích lưu vực sông được tính từ nguồn đến vị trí công trình tính toán.

Rừng có ảnh hưởng đến các yếu tố thủy văn trong lưu vực: rừng hạn chế dòng chảy mặt, chuyển nước mặt thành nước ngầm, nhờ vậy có tác dụng điều tiết nguồn nước sông suối Rừng bảo vệ đất trên các triền lưu vực, giúp chống  xói mòn. Những lưu vực có rừng che phủ thì độ ẩm không khí tăng cao, làm tăng lượng nước rơi địa hình. Chính nhờ các khả năng điều tiết to lớn như vậy của rừng  nên sự phá rừng bừa bãi trên lưu vực đã dẫn đến những kết quả tai hại như lũ lụt xảy ra, hạn hạn tiếp diễn, xói mòn triền dốc, đem theo cả sỏi đá lẫn cát bùn làm nhiều hồ chứa nước dễ bị bít và cạn, phải nạo vét định kỳ.

Để dễ bề so sánh, sông Hồng dài 1126 km và có lưu vực toàn thể là 168 700 km2 trong đó chiều dài chảy trong nước là 556 km và lưu vực trong nước là 86 500 km2; sông Mekong có lưu vực toàn thể rất rộng: 795 000km2, trong đó chỉ có 71 000km2 là nằm trong nước.

3. Công dụng của các dòng sông

Trong các tài nguyên thiên nhiên, sông ngòi là một tài nguyên vô giá vì đảm nhận nhiều chức năng, cung cấp cho con người những dịch vụ tối cần cho cuộc sống. 

Sông ngòi giữ nhiều chức năng quan trọng như:

.cung cấp nước sinh hoạt 
.nước dùng trong các kỹ nghệ: mía đường, xi măng, giấy
.đem từng lớp lớp phù sa về giúp cho nông nghiệp trồng trọt, chăn nuôi
.nuôi trồng thủy sản ở mọi môi trường: thủy sản nước ngọt,  thủy sản nước lợ và nước mặn
. vận tải ghe thuyền chuyên chở phẩm vật từ miền xuôi lên miền ngược và đem sản phẩm miền núi xuống đồng bằng: 

Ai về nhắn với họ nguồn
Mít non chở xuống, cá chuồn chở lên            

. hồ chứa nước tại các vùng  cao vừa sản xuất điện năng, vừa công dụng tưới nước và điều hoà dòng chảy

4. Sông nước trong văn học dân gian

Sông ngòi luôn luôn là nguồn cảm hứng vô tận cho thơ, văn, nhạc. Những bài thơ Đường của Lý Bạch, của Thôi Hiệu, bài Tỳ Bà Hành của Bạch Cư Dị, bản nhạc Dòng Sông Xanh đều lấy sông làm nguồn cảm hứng. Riêng văn học dân gian cũng có nhiều điệu hò trên sông nước. Vì sự vận chuyển hàng hóa bằng ghe thuyền đòi hỏi chèo chống khó nhọc nên để bớt vất vả khi chèo đò, nhiều loại hò ra đời với nội dung rất phong phú,  phản ánh phong cảnh thiên nhiên, mối tình trai gái v.v. Cùng với mái chèo cất nhịp, những lời ca giàu tính chất trữ tình giúp cả khách lẫn trai chèo quên đi những nhọc nhằn, nỗi lạnh lẽo tịch mịch của đêm trường. Văn học dân gian được  phong phú thêm với những hò Huế, hò Quảng, hò sông Mã v.v.

Dòng sông ở Huế với  nhiều điệu hò: mái nhì, mái đẩy, dô hậy, đẩy nốc là những thể hò dân gian trên sông nước. Tiếng hò của mối tình ngang trái:

Nước chảy xuôi, con cá buôi lội ngược 
Nước chảy ngược, con cá vược lội ngang
Thuyền em xuống bến Thuận An
Thuyền anh lại trẩy lên ngàn anh ơi!
Câu hò mái nhì gợi nhiều rung cảm do tình yêu đôi lứa:
Nước đầu cầu, khúc sâu khúc cạn
Chèo qua Ngọc Trản, đến mạn Kim Long
Sương sa gió thổi lạnh lùng
Sóng xao trăng lặn, gợi lòng nhớ thương

Tình yêu chân thật, tình yêu không son phấn là những đề tài trong các câu hò dân gian:

Thiên sanh nhân, hà nhân vô lộc
Địa sanh thảo, hà thảo vô căn
Một mình em ngồi dựa lòng thuyền, dưới nước trên trăng
Biết cùng ai trao duyên gửi phận, cho được bằng thế gian

Hò khoan có cả hò trên vạn, hò dưới nước. Hò khoan cũng được gọi với nhiều tên như hò đối đáp, hò chào mừng. Nhiều loại hò có tính cách chơi chữ dân gian và lối chơi chữ của nhà nho rất thông dụng:

Cá có đâu mà anh ngồi câu đó
Biết có không mà công khó anh ơi ..

Hoặc:

Gái Xuân em đi chợ Hạ
Mua con cá Thu về chợ hãy đang Đông
Ai nói với anh em đã có chồng
Tức mình em đổ cá xuống sông em về

 Hoặc:

Người Kim mã cưỡi con Ngựa vàng,
Đất Phù Long rồng nổi, thời chàng đói chi
Người con trai cũng đối lại:
Người Thanh Thủy gặp khách Nước Trong,
 Hoành Sơn ngang núi, đã thoả lòng em chưa ?

 Hò có nhiều loại tùy động tác như hò rời bến, hò đò xuôi, hò mắc cạn v.v.Nhạc điệu tùy lúc. Hò đò xuôi khi  thuận buồm xuôi gió với nhạc điệu dài đều; hò mắc cạn thì khi dứt một câu hò thì trai đò phải đồng lên tiếng ‘vác’ đồng thời đem hết sức  vác thuyền và cứ dứt một câu hò, thuyền nhích được một đoạn

Những câu hò, câu hát cũng dùng sông để ví von, so sánh:

-Bao giờ cho sóng bỏ gành
Cù lao bỏ biển, anh mới đành bỏ em .
-Cây đa cũ, bến đò xưa,
Người thương có nghĩa, nắng mưa ta vẫn chờ

-Nào khi mô, em nói với anh:
Sông cạn, mà tình không cạn,
Vàng mòn, mà nghĩa chẳng mòn
Nay chừ nước lại xa non,
Đêm năm canh tơ tưởng, héo hon ruột tằm

-Mười hai bến nước là duyên
Em cũng muốn bến hiền thuyền đậu
Nhưng em trách cho hai bên phụ mẫu
Làm cho hai đứa không nên thất nên gia
Xa cách này bởi tại mẹ cha
Làm cho nên nỗi bướm hoa lìa cành

5. Vài đại lượng cần biết trong thủy lợi

Tài nguyên nước bao gồm cả nước mặt do mưa rơi xuống sông, suối, ao hồ và nước ngầm.  Nước ngầm cũng phụ thuộc vào lượng nước mưa rơi và tính chất thấm nước của đất đá . 

Thủy lợi là khoa học tổng hợp nhằm đánh giá, khai thác sử dụng hợp lý và bảo vệ tài nguyên nước và bao gồm đánh giá và quy hoạch nguồn nước; khảo sát và thiết kế, xây dựng công trình; quản lý lưu vực; chỉnh trị sông, bờ biển

Thủy văn (hydrology ) là lĩnh vực nghiên cứu khoa học về nước thông qua quan trắc, phân tích và công thức hoá . Cũng là khoa học ứng dụng nhằm điều khiển và sử dụng nước. Chế độ thủy văn  dao động theo mùa về mực nước, về dòng chảy, về thành phần và nồng độ các chất hoà tan, sự thay đổi lòng sông

Bốc thoát hơi nước là lượng nước bốc hơi từ mặt đất và thoát hơi từ câỵ Do giá trị thực tế của lượng hơi nước bốc ra từ đất và từ cây rất khác nhau, tùy theo tính chất đất, hàm lượng nước, thảm cây che phủ đất nên các nhà khoa học đề nghị một lượng bốc thoát hơi nước tiềm tàng (évapotranspiration potentielle) để dễ so sánh. Bốc thoát hơi nước tiềm tàng là lượng nước tối đa thoát ra từ  một thảm thực vật thấp và dày đặc đồng đều không bị hạn chế và bốc hơi từ đất lên, khi lượng nước cung cấp hoàn toàn bảo đảm trong những điều kiện khí hậu thổ nhưỡng nhất định.

Lưu vực sông (bassin versant; watershed) là  vùng lãnh thổ mà sông nhận được nước nuôi dưỡng. Có vài sông lưu vực lớn ở Việt Nam như sông Mekong, sông Hồng v.v. Trong thủy lợi, diện tích lưu vực sông được tính từ nguồn đến vị trí công trình tính toán.. Ví dụ: sông Đà có diện tích lưu vực là 52.900km2, nhưng sông Đà ở Hòa Bình thì lưu vực là 51 800 km2. 

Đoạt giang (river piracy). Đầu nguồn một dòng sông có thể do xói mòn lùi ngược và đoạt  nước thượng nguồn của một dòng sông thuộc lưu vực khác. Một vài sông miền Trung đã do xói mòn vào đường phân nước nên đã ăn vào phần thượng nguồn dòng sông lưu vực bên Lào.

Lưu lượng nước là lượng nước chảy qua một mặt cắt ngang của lòng dẫn hoặc ống dẫn trong một đơn vị thời gian một giây. Đơn vị tính thường là m3/sec hay lit/sec.

Lưu lượng biến thiên theo thời gian:

Mùa lủ muộn dần từ Thanh Hóa đến Phan Thiết. 

Mùa lũ ở Sông Chu : tháng 6- 10; sông Cả: tháng 8 -11; sông Gianh : tháng 9- 11. Từ Thừa Thiên đến Khánh Hòa: từ tháng 10 đến tháng 1 năm sau. Từ Phan Rang đến Hàm Tân (Bình Tuy/Bình Thuận), mùa lũ xuất hiện tháng 7- 12

Lưu lượng  lớn nhất của con lũ phụ thuộc chủ yếu vào cường độ, thời gian mưa và đặc tính lưu vực.

Mùa cạn là lúc lưu lượng dòng chảy thấp, giảm đến đáng kể. Nhiều dòng sông nhỏ có thể lội qua được. Sông Chu có mùa cạn từ tháng 11 đến tháng 5; sông Cả từ tháng 12 đến tháng 7; sông Gianh từ tháng 12 đến tháng 8. Từ Huế vào, mùa cạn từ tháng 2 đến tháng 8.

Nhiều tỉnh miền bắc Trung Việt như Thanh, Nghệ, Tỉnh, Bình, Trị bị thêm gió Lào nóng thổi từng cơn ác liệt vì hiện tượng foehn , sự bốc thoát hơi của đất và của cây rất mạnh; có khi hạn hán kéo dài không trồng hoa màu được ; nhiều hồ thủy điện bị khô nước. 

Mật độ lưới sông là tỉ số giữa tổng số độ dài của tất cả sông suối trong hệ thống sông trên diện tích lưu vực. Trong khi miền Châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long, kinh rạch sông ngòi chằng chịt, mật độ lưới sông rất dày (2 -4 km/km2) thì miền Trung, mật độ lưới sông thấp hơn (1.5 - 2 km/km2). Riêng các vùng có đá vôi như  Phong Nha, Kẻ Bàng ở Quảng Bình thì mật độ rất thưa (0.3- 0.5 km /km2) vì đá vôi dễ thấm nước. Mật độ lưới sông vùng Phan Rang, Phan Thiết cũng thưa thớt vì lưu vực mưa ít và bốc hơi nhiều.

Hệ số dòng chảy là tỉ số giữa lớp dòng chảy (mm) và lớp nước mưa rơi trên lưu vực (mm) tạo nên lượng dòng chảy đó. 

Hệ số sử dụng nước là tỉ số giữa lượng nước thực sự sử dụng và lượng nước được cung cấp. Hệ số này phản ánh tình hình mất nước trong quá trình sử dụng. Trong một hệ thống tưới ruộng thì hệ số này cho thấy tình hình mất nước từ nguồn tới ruộng như tổn thất do ngấm, bốc hơi, rò rỉ qua các bờ kênh. Thường hệ số này từ 0.5 đến 0.8. Muốn tránh rò rỉ trên kinh tưới, nhiều nơi dùng giải pháp bê tông hoá hoặc plastic hoá các kinh

Hệ số thấm là tốc độ thấm nước vào đất

Hệ số tưới là lượng nước tưới cho một đơn vị diện tích cây trồng trong một đơn vị thời gian. Tính bằng l/sec/ha. Ví dụ trên lúa là 1 lit/sec/ha,  nhưng trên bắp thì chỉ 0. 7 l/sec/ha

Hệ số nhám. Trong kinh dẫn nước có thể có thực vật phát triển, tăng độ gồ ghề của bề mặt, ảnh hưởng đến dòng chảy

Mô Đun dòng chảy là lưu lượng nước sinh ra trung bình trên một đơn vị diện tích lưu vực trong một giâỵ.  Tính ra là lít/sec/km2. 

Mô Đun dòng chảy năm lớn nhất đạt tới 70- 80 lít/sec/km2 tại lưu vực sông Tả Trạch (sông Hương) và nhỏ nhất chỉ có 5-10 lít/sec/km2 tại lưu vực song Lủy Phan Thiết. Mô Đun dòng chảy đỉnh lũ có thể đạt 20-30 m3/sec/km2

Dòng chảy bùn cát, còn gọi là dòng chảy rắn là lượng bùn cát do dòng nước vận chuyển trong lòng sông qua một mặt cắt nào đó, trong một khoảng thời gian nhất định như ngày, tháng, năm.. Sông Hồng và sông Cửu Long có dòng chảy bùn cát nhiều phù sa lơ lửng rất lớn. 

Kênh dẫn nước đưa nước từ công trình đầu mối (đập, hồ, nhánh sông v.v.) về phân phối cho hệ thống kênh điều tiết nước mặt ruộng, còn kênh tiêu (canal de drainage) dẫn nước thừa trên ruộng ra sông hoặc ra khu chứa nước tiêu 

Tưới nước có nhiều phương pháp:

Tưới ngập (submersion irrigation) tạo một lớp nước trên ruộng như trồng lúa . Đòi hỏi phải san bằng đất và đắp nhiều bờ để giữ nước

Tưới rãnh (furrow irrigation) hoặc tưới thấm: đưa nước chảy theo rãnh để nước thấm vào đất theo chiều ngang, giữ được đất thông khí và xốp. Ứng dụng cho bắp đậu trồng theo hàng

Tưới nhỏ giọt (drip irrigation): cung cấp nước từng giọt trực tiếp vào gốc cây . Nước tưới được lọc sạch cặn nếu không lỗ bị bít. Lưu lượng tưới rất nhỏ (thường chỉ vài lít trong một giờ) vừa đủ thấm vào đất

Tưới phun (Sprinkler irrigation): dùng máy bơm hút nước và phun lên thành hạt nhỏ như mưa . Ưu điểm là không cần đắp bờ, san bằng đất khi tưới nhưng khuyết điểm là tăng bốc hơi, tăng ẩm độ không khí có thể tạo điều kiện cho bệnh thảo mộc và ngoài ra, thiết bị bơm đắt tiền

6. Các vấn nạn những dòng sông

Dòng sông vốn là một tài nguyên quý giá nhưng gặp các vấn nạn sau đây :

6.1. Lũ lụt .Vì các dòng sông miền Trung không dài, độ dốc núi non rất lớn, đồi núi trọc, không cây che phủ nên nước mưa, vốn tập trung vào vài tháng trong năm, dễ gây ra lụt,  nhất là từ Thanh Hóa đến Quảng Nam. Rừng bị phá hại đã làm  các qúa trình địa mạo tiêu cực như xói mòn, rửa trôi, trượt lở đất xảy ra nhanh chóng .

6.2. Hạn hán. Cũng vì phá rừng nên lượng mưa chảy tràn trên mặt (runoff) nhiều hơn lượng nước mưa thấm vào đất. Gặp mùa nắng kéo dài hoặc khi mùa mưa kết thúc sớm,  lưu lượng trên sông giảm dần nên nhiều nơi thiếu nước sinh hoạt. 

6.3. Mặn hóa  Do bùng nổ dân số, sinh đẻ búa xua không kiểm soát, các đồng bằng miền Trung có diện tích đất trồng trọt được càng ngày càng nhỏ nên phải tận dụng thâm canh vào mùa khô, do đó phải bơm nước tưới ruộng, làm nước nhiễm mặn càng xâm nhập sâu. Do bơm nước, mực nước hạ thấp, cường độ thấm nước từ các sông tăng lên, làm nước mặn ngoài biển lấn vào.Vào cuối mùa nắng, khi dòng chảy của sông ngòi nhỏ nhất thì độ mặn lên xa trên mọi dòng sông miền Trung, gây khó khăn cho dân chúng về nước uống cũng như về tưới hoa màu. Cũng có chỗ hệ thống đê ngăn mặn bị vỡ khiến nhiều ruộng bị mặn, không trồng trọt được. 

6.4. Sạt lở bờ sông . Sự khai thác bừa bãi càng ngày càng nhiều các tài nguyên như cát, sỏi, vật liệu xây dựng trên các dòng sông để xây cất trong quá trình đô thị hoá cũng như xây kè lấn ra bờ sông  làm thay đổi dòng chảy hiện có, thay đổi cấu trúc/kết cấu/ địa mạo dòng sông, gây nhiều vực sâu, đưa đến tình trạng sạt lở về lâu dài, như tình trạng các dòng sông như Thu Bồn, Trà Khúc v.v.  khiến nhiều gia đình sống mấp mé bên các triền sông phải di dời hàng năm.

6.5. Bùn cát lơ lửng : nếu nhiều trong dòng nước thì  các hồ chứa bị bồi đầy nhanh chóng. Sự phá rừng trên thượng nguồn  làm bào mòn lưu vực và do đó,  lượng phù sa lắng đọng sẽ tăng cao lòng sông và làm giảm sự thoát lũ. Sông Hương chảy qua thành phố Huế là một ví dụ điển hình: bùn cát làm dòng sông đục ngầu, không còn xanh trong như xưa. 

6.6. Thủy triều và sóng lớn . Các rừng ngập mặn bị phá để làm đìa nuôi tôm, nên các làng duyên hải càng bị gió ngoài khơi thổi mạnh, không có hàng rào thực vật thiên nhiên chống đỡ, nên triều cường và sóng lớn lấn sâu vào đất liền; nhiều đìa nuôi tôm, nhiều ao nuôi cá cuốn trôi ra biển. Triều cường làm nhiều vùng thấp bị ngập hư hại và làm các đê bao, đê ngăn mặn bị phá hủy . Khi thủy triều vào trong sông, độ mặn lan truyền, khuếch tán. Dưới tác dụng của dòng triều, nước biển xâm nhập vào sông, đi về hướng thượng nguồn. Chiều dài xâm nhập phụ thuộc vào cường độ của dòng triều và lượng nước trên thượng lưu đổ về.

6.7. Ô nhiễm nước

Nếu xưa kia, nước quan trọng thì ngày nay, nước lại càng quan  trọng hơn. Lý do chính là do áp lực dân số, tạo nên nhu cầu  nước. Kỹ nghệ phát triển, đô thị phát triển, dân số phát triển kéo theo nhiều phế thải và nhiều ô nhiễm; nhưng vì mọi ô nhiễm dù là từ đất (bãi rác rò rĩ, thuốc sát trùng, phân bón ), dù là từ không khí (từ các khu kỹ nghệ, từ khói xe) nhưng cuối cùng rồi  cũng phải chảy về chỗ thấp, nghĩa là vào nước.Tóm lại, nước không những phải nhiều cho một dân số càng ngày càng tăng (Việt Nam nay đã 80 triệu dân) mà còn phải  sạch để bảo đảm sức khỏe. Nước mà dơ bẩn thì vô hình gây ra một gánh nặng cho nền y tế. Đặc biệt, trên các dòng sông miền Trung, có nhiều vạn đò sống trên sông và  sử dụng trực tiếp nước sông nên  dịch bệnh là một ám ảnh thường xuyên.Thực vậy, phần lớn phân người từ các đô thị đi thẳng vào sông ngòi mà không được xử lý .

Mọi vấn nạn trên đều có tương quan với nhau. Mùa mưa, nước lụt cuốn trôi nhà cửa ruộng vườn vì mưa lũ nhiều do rừng đầu nguồn bị phá; mùa nắng thì do bơm nước nhiều quá sự luân lưu của dòng chảy (nước mặt và nước ngầm ) nên nước mặn  xâm nhập sâu vào nội địa.  

Muốn giải quyết các vấn nạn trên, sự quản trị đồng bộ của lưu vực đòi hỏi những biện pháp tổng hợp:

-trồng rừng ở đầu nguồn để chuyển một phần nước mặt thành nước ngầm nhằm hạn chế nước lũ dồn về hạ lưu quá nhanh, kéo dài thời gian truyền lũ. Rừng cây giúp giảm tốc độ dòng chảy, giảm lượng nước chảy tràn bề mặt và lượng đất bị xói mòn.

 Sự phát triển kinh tế và bảo vệ tài nguyên rừng không loại trừ lẫn nhau; đúng hơn, chúng phụ thuộc và hỗ trợ cho nhau . Tài nguyên rừng bảo vệ tài nguyên nước và nhờ tài nguyên nước, mới có những đập thủy điện nhỏ trên các vùng núi non, giúp nông dân thôn bản có thể giải trí nhờ truyền hình, giúp xay lúa, chà gạo, giải phóng phụ nữ khỏi các việc nặng nhọc lam lũ.

 -xây dựng các hồ chứa đầu nguồn để tích nước nhằm giảm mức độ của lũ. Các công trình giữ nước trên núi hay vùng gò đồi giúp  điều tiết lượng nước. Có thể nuôi cá trên các hồ được đào theo hệ thống hồ bậc thang có phun nước, nhận nước và xả nước. Trên các suối, xây đập ,làm hệ thống nước chảy tự động từ suối vào vườn để tưới cây trồng.

-xây dựng các đập tức là những công trình chắn ngang dòng chảy, ngăn nước hoặc tạo thành hồ chứa để điều tiết lưu lượng, bớt được lũ lụt ở hạ lưu vào mùa mưa, bổ sung nguồn nước vào mùa nắng để tưới ruộng, cấp nước sinh hoạt, cải tạo môi trường đầm phá, tạo đầu nước phát thủy điện. Tại lưu vực các hồ chứa nước nên lắp đặt  các trạm đo mưa tự động để biết lượng mưa chính xác hơn đồng nghĩa tính ra được lưu lượng lũ chính xác, từ đó quyết định xả lủ hay phân một phần lưu lượng lũ của sông chính vào sông nhánh 

Và lồng ghép vào chương trình trên phải là một chương trình điều hoà dân số,- chú trọng vào chất lượng hơn là số lượng dân-, cũng giúp cải thiện môi trường sống, vì có sự liên hệ chặt chẽ giữa dân số và môi trường

7. Bảo vệ các môi trường 

7.1 Bảo vệ môi trường nước ngọt

 Nước phế thải từ các nhà máy cũng như nước sinh hoạt đô thị cần được xử lý nghĩa là làm giảm bớt nồng độ các độc tố trước khi cho thoát ra kinh rạch vì nếu không sẽ nguy hiểm cho sự tồn vong nhiều loài cá, tôm cũng như nguy hiểm cho sức khỏe dân sống trên các vạn chài..

Cần lưu ý là nước, ngoài khía cạnh giá trị vật chất, phải được xem có giá trị tinh thần vì hồ ao, sông suối có tác động thẩm mỹ, thông thoáng, giúp con người tìm một chút thanh thản trong cuộc sống xô bồ của xã hội đô thị ngày nay .

7.2 Bảo vệ môi trường nước lợ

Môi trường nước lợ ở cửa sông biển, rất đa dạng về sinh cảnh vì có các rừng ngập mặn, các đầm lầy cỏ, các thảm cỏ nước, ‘bốn bề bát ngát mênh mông, triều dâng hôm sớm, mây lồng trước sau’. Ngoài rừng ngập mặn với  đước, sú, bần, vẹt, còn có đầm lầy. Đây là bãi sinh sản của các loài thủy sinh, là nơi chắn sóng, chắn bão, là nơi cung cấp nguồn lợi thủy hải sản  tôm cua, nhuyễn thể và cá.  v.v…Môi trường này là nơi  rất thích hợp cho sự quần tụ các loại cò: Một đàn cò đậu trước ghềnh chiều hôm (Chinh Phụ Ngâm), các loài chim nước di cư trú đông, từ miền lạnh đến như vịt trời, ngỗng trời v.v.  

Bảo vệ môi trường nước lợ cũng để phát triển du lịch sinh thái với quan sát đàn cò, xem vượn khỉ, chèo thuyền dọc kinh rạch chằng chịt, chưa nói đến bảo vệ nhiều nguồn gen, nguồn giống và nguồn lợi thủy sản; bảo vệ  các giải rừng sú vẹt có thể giảm bớt thiên tai, gió bão.

7. 3. Bảo vệ môi trường nước mặn

Bảo vệ môi trường biển có nghĩa là chỉ khai thác phần lời, cụ thể là phải đảm bảo cho các loài sinh vật có thể tiếp tục sinh sản và phát triển; bảo vệ  đàn tôm con ở gần bờ, các hệ sinh thái tự nhiên của tôm con nghĩa là các rừng ngập mặn, vịnh nhỏ, bãi rong, tảo, thiết lập các vùng bảo vệ tài nguyên sinh vật biển vì nhiều loài có nguy cơ bị tiêu diệt như rùa biển vì lấy thịt ăn và mai rùa làm mỹ phẩm.

Thực vậy, Liên Hiệp Quốc đã đặt năm 1998 có tên ‘Năm đại dương’ để cảnh báo việc bảo vệ môi trường và sinh vật biển. 

Bảo vệ môi trường biển là tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển ngành du lịch trong nước và quốc tế vì những thế kỷ sau, tuổi thọ càng ngày càng cao, mức sống cao lên,  thì  du lịch tăng thêm và đó là khu vực Việt Nam cần phát triển các dịch vụ để tạo công việc cho những thế hệ trẻ cứ mỗi năm gia nhập vào thị trường nhân công. Bờ biển Việt Nam có nhiều bãi dài và đẹp, không thua gì Cancun, Puerto Vallarta của Mexico nhưng thiếu đầu tư , thiếu tổ chức, xây cất bừa bãi, nước cống các khách sạn đổ thẳng ra bờ biển nên gây thêm ô nhiễm

 ***

Miền Trung, quê em nghèo, đất cày lên sỏi đá, nhưng có hai tài nguyên tái tạo được là rừng trên dãy Trường sơn chạy dài vừa chứa rừng, vừa chứa nước đều là năng lượng tái tạo, cộng thêm gió Lào thổi mạnh trong vài tháng đầu hè. Nước và rừng là hai nguồn năng lượng có thể tái tạo (renewable resource), thay vì than đá, dầu hoả là những nguồn năng lượng cạn kiệt dần với thời gian khai thác. Biết tái chế biến nước thải làm lại cho sạch trước khi trả lại cho sông, tăng diện tích rừng trên các lưu vực là yêu thiên nhiên. Trong Hội nghị Thượng Đỉnh  trái đất về phát triển bền vững ở Johannesburg Nam Phi tháng 9 năm 2002, các nhà lãnh đạo thế giới cũng kêu gọi các nước  tăng dần việc sử dụng các nguồn năng lượng có thể tái tạo. Nước và rừng như một cặp bài trùng, có cộng sinh, có tương quan nhân quả, có tác động tuần hoàn. 

Healthy cùng với wealthy một vần .Bổn phận của mỗi người sinh sống trên các giải đồng bằng miền Trung là phải làm thiên nhiên xinh đẹp hơn, trong sạch hơn. Như vậy, ta đã để lại cho các thế hệ tương lai một di chúc qúi báu, vì hệ sinh thái có vững mạnh, không ô nhiễm thì con người mới có sức khỏe thể chất và tâm linh. Nói cách khác, phương trình hai vế sau đây phải được nghiệm đúng : Healthy ecosystems= Healthy people. Mà healthy (có sức khỏe) cũng dẫn tới wealthy (giàu), vì có sức khoẻ thì mới sản xuất ra của cải, dùng tiền tiết kiệm để đầu tư ra của cải, thay vì dùng để mua thuốc trị bệnh.               

Thái Công Tụng
----------------------
Thư tịch sơ lược

Asian Development Bank. Environments in Transition. Cambodia, Lao PDR, Thailand, Viet Nam  . ADB 2000

Hà Mai Phương. Địa lý Việt Nam. Mai Hiên xb  1979

Lê Hữu Mục Văn hoá nước .Vietnamologica số 5 Trung Tâm Việt Nam Học Canada xb 2001

Nguyễn Dược và Trung Hải .Sổ tay địa danh Việt Nam. Nhà xb Giáo Dục  1999

Thái Công Tụng. The irrigated plains in North Nghệ An province .Vietnam Logica number 4. Montreal 2000

Thái Công Tụng Land use in Thanh Hóa province, with special reference to the Bái Thượng dam irrigation rehabilitation project . Vietnamologica number 2. Montreal 1996

Thái Công Tụng. Natural environment and land use in South Viet Nam. Institute of Agricultural Research. Saigon 1972

Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam . Địa lý Việt Nam. Nhà xuất bản khoa Học Xã Hội Hà Nội 1990