Đỗ Phủ 杜甫 (712-770) tự Tử Mỹ 子美, hiệu Thảo Đường 草堂, Thiếu Lăng dã lão 少陵野老, người đời sau gọi là Đỗ Thiếu Lăng, Đỗ Lăng tẩu, Đỗ công bộ hay còn gọi là Lão Đỗ để phân biệt với Tiểu Đỗ là Đỗ Mục. Ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình quan lại lâu đời ở huyện Củng, nay thuộc tỉnh Hà Nam. Ông nội là Đỗ Thẩm Ngôn, một nhà thơ nổi tiếng thời Sơ Đường. Cha là Đỗ Nhàn, có làm quan.
Thời niên thiếu tính từ năm 712 khi ông mới chào đời cho đến năm 746 kết thúc đợt ngao du lần thứ ba, với khoảng thời gian 35 năm, Đỗ Phủ sống giữa thời kỳ phồn vinh của xã hội phong kiến thời Đường. Công việc chính của ông lúc này là làm thơ, ngao du sơn thuỷ. Với trí thông minh hơn người, Đỗ Phủ bắt đầu sáng tác thơ ca vào lúc bẩy tuổi. Thi tứ của ông phong phú và sâu sắc tùy theo tuổi tác.
Tháng 11 năm 755, An Lộc Sơn nổi loạn ở Phạm Dương và nhanh chóng đánh xuống Lạc Dương, Đồng Quan, Trường An. Tháng 8 năm 756, nghe tin Lý Hanh con của Đường Minh Hoàng lên ngôi ở Linh vũ lấy hiệu Đường Túc Tông; Đỗ Phủ tìm Túc Tông để nhập đoàn, giữa đường ông bị giặc bắt giải về Trường An. Nửa năm trời sống trong vùng địch tận mắt thấy cảnh đất nước bị dày xéo, ông viết khá nhiều bài thơ lâm ly, thống thiết như: Bi Trần Đào, Bi Thanh Bản, Xuân vọng, Ai giang đầu.
Bài Nguyệt Dạ làm năm 756, khi Ðỗ Phủ bị An Lộc Sơn giam cầm ở Trường An. Ðêm trăng nhớ con gái nhỏ còn ở với mẹ tại Phu Châu (nay thuộc tỉnh Thiểm Tây).
Nguyên bản Dịch âm
月夜 Nguyệt Dạ
今夜鄜州月 Kim dạ Phu Châu nguyệt,
閨中只獨看 Khuê trung chỉ độc khan.
遙憐小兒女 Dao liên tiểu nhi nữ,
未解憶長安 Vị giải ức Trường An.
香霧雲鬟濕 Hương vụ vân hoàn thấp,
清輝玉臂寒 Thanh huy ngọc tý hàn.
何時倚虛幌 Hà thì ỷ hư hoảng,
雙照淚痕乾 Song chiếu lệ ngân can?
Chú giải
只 chỉ: đơn chiếc, lẻ loi.
獨 độc: một mình.
只獨看 chỉ độc khan: chỉ có một người ngắm: ĐP muốn nhấn mạnh rằng đêm nay trong phòng the chỉ có một người ngắm trăng (người đó là vơ; con gái nhỏ không có trong phòng).
憐 liên: thương nhớ.
未解 vị giải: chưa biết giải nghĩa; trong câu này ý nói chưa biết đến ý nghĩa của…
雲 vân: mây; vật mềm như mây, ám chỉ tóc.
鬟 hoàn: uốn tóc, quấn tóc, búi tóc.
濕 thấp: ướt, ẩm thấp.
雲鬟濕 vân hoàn thấp: làm ướt mái tóc.
** 淚痕 lệ ngân: ngấn lệ: nước mắt chảy lâu ngày thành dấu vết trên da.
Dịch nghĩa
Vầng trăng ở Phu Châu đêm nay
Trong phòng khuê chỉ một người đứng nhìn
Ở xa thương cho con gái bé bỏng
Chưa hiểu nỗi nhớ Trường An
Sương thơm làm ướt mái tóc
Ánh trăng trong sáng làm giá lạnh cánh tay ngọc
Bao giờ được tựa bên màn mỏng
Để trăng chiếu cả đôi ta cho ngấn lệ ráo khô?
Dịch thơ
Đêm Trăng
Phu Châu đêm trông trăng.
Phòng khuê riêng một thân.
Thương nơi xa nhi nữ,
Chưa biết nhớ Trường An*.
Sương thơm dầm mái tóc
Trăng thanh lạnh tay măng.
Bao giờ tựa màn mỏng,
Hong ngấn lệ** dưới trăng.
Lời bàn
Lúc đầu vì quá chú ý đến cụm từ 只獨看 chỉ độc khan, (Đỗ Phủ dùng một chữ độc là đủ, sao lại dùng thêm chử chỉ; nhất là trong một câu 5 chữ của thể ngũ ngôn) nên ÔC đã hiểu sai câu 2; cứ tưởng con gái nhỏ là người ngồi trong phòng the trông trăng; nhưng thực ra con gái nhỏ chỉ đóng vai trò thụ động trong bài thơ này ngoài việc được bố thương (theo như Bát Sách hiểu).
Nay viết lại lời bàn như sau:
Đỗ Phủ từ xa tỏ tình với vợ:
Câu 1 & 2:
Đêm nay tại Phu Châu, nàng cô đơn một mình ngồi ngắm trăng trong phòng the. (Con gái nhỏ không có trong phòng)
Câu 3 & 4:
Từ xa ta thương con gái nhỏ, chưa biết nhớ Trường An. Cần phải mổ xẻ cụm từ Trường An* trong câu 4: họ Đỗ không muốn nói rằng con gái không biết nhớ cha (con gái dù rất nhỏ cũng phải biết nhớ cha); mà muốn nói rằng con gái còn quá nhỏ (có lẽ chỉ dưới 10 tuổi và giờ này đang ngủ say ở phòng khác) để biết đến việc nước (kinh đô Trường An bị giặc chiếm).
Câu 5 & 6:
Đỗ Phủ tưởng tượng rằng vợ đang ngồi cạnh cửa sổ mở rộng để ngắm trăng cho nên sương dầm mái tóc và trăng chiếu lạnh cánh tay.
Hai câu 7 & 8:
Đến bao giờ chúng mình mới được cùng nhau tựa màn mỏng để phơi khô ngấn lệ dưới ánh trăng… Phơi khô ngấn lệ (làm mờ ngấn lệ đi) thì dù dưới trời nắng cũng khó, chứ phơi dưới ánh trăng thì biết đến bao giờ mới phai mờ. Đỗ Phủ muốn nói rằng cảnh loạn ly này còn dài lắm; không chấm dứt một sớm một chiều đâu. Ngôn từ của Đỗ Phủ dùng rất hàm súc. Dịch ý này trong một câu 5 chữ là một thử thách lớn. ÔC sẽ dùng chữ hong (phơi trong râm mát) để dịch câu này: Hong ngấn lệ** dưới trăng.
Con Cò
***
Góp ý của Hoàng Xuân Thảo:
Đỗ Phủ cũng như hầu hết các nhà thơ khác trên thế gian rất hiếm có bài nói về tình cha với con gái, có khi còn bị cấm kỵ nữa. Xuất xứ của bài này là trong loạn An Lộc Sơn, Đỗ Phủ đưa vợ con về Phu Châu, Thiểm Tây rồi đi tìm vua Túc tông giữa đường bị quân giặc bắt đem về giam tại Trường An. Bài thơ này ông tả tâm trạng vợ tại Phu Châu rồi nói lên tấm tình của ông đối với vợ.
Đêm Trăng
Ngắm nguyệt Phu Châu đêm
Phòng the bóng bên rèm
Chạnh thương con gái nhỏ
Nào biết bố … xa thêm
Trăng lạnh tê tay ngọc
Tóc mây đội sương thềm
Bao giờ tựa song cửa
Đôi bóng… lệ vơi niềm
Lục Bát
Đêm nay ngắm nguyệt Phu Châu
Phòng đơn bóng lẻ lòng sầu lệ chan
Ngùi thương ái nữ hiền ngoan
Vô tư nào biết Trường An cha tù
Hương sương ướp tóc bụi mù
Vầng trăng lạnh buốt gió ù tay tê
Bao giờ rèm cửa phòng khuê
Trăng soi đôi bóng hong khô lệ tràn
Kiều Mộng Hà
Sept16th2023
***
Nguyên Tác: Phiên Âm:
月夜-杜 甫 Nguyệt Dạ - Đỗ Phủ
今夜鄜州月 Kim dạ Phu Châu nguyệt
閨中只獨看 Khuê trung chỉ độc khan
遙憐小兒女 Dao liên tiểu nhi nữ
未解憶長安 Vị giải ức Trường An
香霧雲鬟濕 Hương vụ vân hoàn thấp
清輝玉臂寒 Thanh huy ngọc tý hàn
何時倚虛幌 Hà thời ỷ hư hoảng
雙照淚痕乾 Song chiếu lệ ngân can
Bài thơ được chép lại trong rất nhiều sách:
Bổ Chú Đỗ Thi - Đường - Đỗ Phủ 補注杜詩-唐-杜甫
Cửu Gia Tập Chú Đỗ Thi - Đường - Đỗ Phủ 九家集注杜詩-唐-杜甫
Lô Xuyên Từ - Tống - Trương Nguyên Cán 蘆川詞-宋-張元幹
Doanh Khuê Luật Tủy - Nguyên - Phương Hồi 瀛奎律髓-元-方回
Thạch Thương Lịch Đại Thi Tuyển - Minh - Tào Học Thuyên 石倉歷代詩選-明-曹學佺
Ngự Tuyển Lịch Đại Thi Dư - Thanh - Thánh Tổ Huyền Diệp 御選歷代詩餘-清-聖祖玄燁
Ngự Tuyển Đường Tống Thi Thuần - Thanh - Cao Tông Hoằng Lịch 御選唐宋詩醇-清-高宗弘曆
Đường Thi Tam Bách Thủ - Hành Đường Thoái Sĩ 唐诗三百首-蘅塘退士
Ghi Chú:
Phu Châu: địa danh, nay là Diên An, tỉnh Thiểm Tây
Khuê trung: bên trong phòng khách
Vân hoàn: mái tóc đen và xinh đẹp, người phụ nữ trẻ và xinh đẹp
Thanh huy: ánh sáng trong vắng, chỉ ánh sáng của mặt trời và mặt trăng.
Ngọc tý: cánh tay trắng. Sử dụng nhiều hơn để gọi là cổ tay của một người phụ nữ.
Hư hoảng: rèm cửa bị thấm ánh sáng hoặc màn che
Dịch Nghĩa:
Nguyệt Dạ Đêm Trăng
Kim dạ Phu Châu nguyệt Vầng trăng ở Phu Châu đêm nay,
Khuê trung chỉ độc khan Trong phòng khuê chỉ một người đứng nhìn.
Dao liên tiểu nhi nữ Ở xa thương cho con gái bé bỏng,
Vị giải ức Trường An Chưa hiểu nỗi nhớ Trường An.
Hương vụ vân hoàn thấp Sương thơm làm ướt mái tóc đen,
Thanh huy ngọc tý hàn Ánh trăng trong sáng giá lạnh cánh tay ngọc.
Hà thời ỷ hư hoảng Bao giờ được tựa bên màn mỏng
Song chiếu lệ ngân can Để trăng chiếu cả đôi ta cho ngấn lệ ráo khô?
Ðỗ Phủ, trên đường đi Linh Vũ để phò Ðường Túc Tôn, bị lính của An Lộc Sơn bắt đem về giam cầm ở Trường An. Ðêm trăng nhớ vợ và con thơ còn ở lại Phù Châu.
Dịch Thơ:
Đêm Trăng
Phu Châu trăng tỏa ánh vàng
Khuê phòng vắng vẻ mình nàng ngó trăng
Các con trong tuổi còn măng
Trường An đâu biết khó khăn dặm đường
Sương rơi ướt mái tóc hương
Ðôi tay ngà ngọc đêm trường giá băng
Bao giờ cùng tựa sau màn
Cùng nhau soi bóng, lệ khan môi hồng.
Moonlight Night by Du Fu
The moon over Fuzhou tonight
Must be watched by my wife alone from her room.
Our son and daughter are too young
To understand and remember their father in Truong An.
A flagrant mist damps her flowing hair,
Her jade arms are cold in the clear moonlight.
When can we again lean together behind the thin curtain,
For the moonlight to reflect on our dried tears?
On A Moonlight Night by Du Fu
Translation by Witter Bynner
Far off in Fuzhou she is watching the moonlight,
Watching it alone from the window of her chamber-
For our boy and girl, poor little babes,
Are too young to know where the Capital is.
Her cloudy hair is sweet with mist,
Her jade-white shoulder is cold in the moon.
...When shall we lie again, with no more tears,
Watching this bright light on our screen?
A Moonlit Night by Du Fu
Translation by Betty Tseng
Back in Fuzhou, at tonight's moon
Alone in her chamber gazes my wife.
I miss my children from a distance,
I've run aground in Changan yet they may be too young to my presence pine.
My wife may have gathered mist in her hair as she by the window yearn,
Her arms may feel the cold of moonshine.
I wonder when we shall be together again to the window curtains lean against,
To let the moon shine on our tears till their trails are dry.
Moonlit Night
Translation by Stephen Owen, The Poetry of Tufu Volume 1
The moon tonight in Fuzhou
she alone watches from her chamber.
I am moved by my children far off there,
who don’t yet know to remember Chang’an.
Fragrant fog, her coils of hair damp,
clear glow, her jade-white arms are cold.
When will we lean at the empty window,
both shone upon, the tracks of our tears dried?
Du Fu managed to get his family to the relative safety of Qiang Village in Fuzhou, which soon fell to rebel forces moving on from conquered Chang’an. Suzong took the throne on August 11, 756, but was initially trying to gather support, and didn’t yet have a headquarters. We don’t know exactly what happened except that by the time Du Fu wrote “Moonlit Night,” he was in rebel-held Chang’an, and it was autumn. He may have been captured and sent back to Chang’an (or Duling, just outside the city, where he would have been registered), but he was clearly not interned and had freedom of movement in the city.
Đêm Trăng
Trăng tối nay Phu Châu,
Phòng khuê một bóng sầu.
Xa thương con gái nhỏ,
Chưa nhớ Trường An đâu.
Sương móc tóc thơm ướt,
Bóng đêm tay giá đau.
Bao giờ được tựa cửa,
Ráo lệ dưới trăng thâu.
Mỹ Ngọc phỏng dịch.
Sept. 16/2023.
***
- Hai câu đầu, Đỗ nhớ vợ, thương nàng cô đơn, đêm Phu Châu trăng sáng mà nàng trong phòng khuê, một mình vò võ ngắm trăng...
# Hai câu kế, Đỗ thương con gái nhỏ, còn quá ngây thơ để biết nhớ Trường An. Có lẽ cô không có nhiều kỷ niệm về Trường An hoặc không biết Trường An để mà nhớ… Nếu cho rằng nhớ Trường An có ngụ ý nhớ cha thì BS không đồng ý, con thì lúc nào chả nhớ người cha vắng mặt, trừ khi cô bé còn quá nhỏ, mới 1,2 tuổi.
- Hai câu 5, 6, nói về người vợ: sương thơm làm ẩm mái tóc, ánh trăng khuya làm lạnh cánh tay ngọc. Chỗ này BS thấy có gì lấn cấn: nàng ở trong phòng khuê thì sao sương làm ẩm tóc được? ACE nghĩ sao?
- Hai câu chót cũng nói về vợ: Xa nhau, 2 người đều khóc, biết chừng nào được ở bên nhau, cùng tựa màn, chờ cho khô ngấn lệ?
Trăng Đêm
Đêm trăng Phu Châu tỏ,
Phòng khuê chỉ em sầu,
Xa thương con gái nhỏ,
Trường An biết nhớ đâu.
Tóc mây sương thơm ướt,
Tay lạnh dưới trăng thâu,
Bao giờ nương màn mỏng,
Khô ngấn lệ bên nhau.
Bát Sách.
(ngày 17/09/2023)
***
Xa Cách Dặm Trường
Phù Châu lặng lẽ ánh trăng buồn
Chốn ấy khuê phòng em chiếc đơn
Thương nhớ con thơ trong tuổi ngọc
Trường An xa cách dặm canh trường
Sương rơi thấm ướt tóc trầm hương
Buốt giá tay ngà cô lẻ lạnh
Biết có bao giờ ta tái ngộ
Cùng nhau 'hong lệ' dưới trăng tròn
Thanh Vân
***
Đêm trăng
Phu Châu đêm nay sáng
Phòng chiếc ngắm trăng mơ
Xa thương con gái nhỏ
Chưa biết nhớ thành đô
Sương thơm làn tóc ướt
Ánh lạnh tay ngọc đờ
Khi nao tựa màn mỏng
Chung chiếu ngấn lệ khô!
Đêm nay trăng sáng Phu Châu
Phòng khuê đơn chiếc trên lầu ngắm trông
Xa thương con gái buồn lòng
Tràng An chưa biết nhớ nhung dặm dài
Sương thơm ướt đẫm tóc mai
Ánh trong lạnh lẽo hai tay cứng đờ
Khi nào dựa tấm màn tơ
Chiếu chung đôi lứa lệ khô ngấn vòng
Lộc Bắc
Sept23
***
Bài Cảm Tác
Đêm khuya trời lạnh tuyết rơi
Ngồi bên cửa sổ thấy đời mung lung
Tình nhà tình nước lung tung
Buông súng tỵ nạn đường cùng thảm thương
Đâu khi chiến đấu sa trường
Đâu khi nghỉ phép trên đường về quê
Tình con, tình vợ phu thê
Nay mình cô độc ê chề nhớ thương!
Đồ Cóc
