Ru Lại Câu Hò - Vũ Quốc Việt - Võ Tử Uyên - Kim Trúc - An Lê

Sáng Tác: Vũ Quốc Việt - Võ Tử Uyên

Trình Bày: Kim Trúc - An Lê

Thơ Ơi Tôi Kết Em Rồi

Từ khi tôi biết làm thơ
Tôi như biết nhớ dường chờ đợi ai
Biết yêu ngày nắng chưa phai
Yêu trăng tỏ sáng trãi dài đường quê
Trân trọng lời hẹn câu thề
Dặn lòng tâm mãi hướng về cố hương
Bài thơ đưa lối dẫn đường
Gợi bao kỷ niệm thân thương ngọc ngà
Gốc Phượng áo trắng cặp da
Tình bạn xa cách mà không nhạt nhoà

Làm thơ là mở lòng ra
Thì thầm cùng ánh trăng tà bên song
Vầng thơ ru giấc xuân nồng
Đưa ta say giấc bềnh bồng trên mây
Thơ đà thấm chảy ngập đầy
Tràn trong tim óc lây lan khắp người
Làm sao mà bỏ thơ ơi
Ta thề gắn bó một đời với THƠ
Đôi khi chợt thấy thẫn thờ
Lúc say khi tỉnh (bởi) ý thơ dâng tràn

Trúc Kan KTP 

05/21

Độc Lão Tử 讀老子 - Bạch Cư Dị

讀老子

言者不知知者默
此語吾聞於老君
若道老君是知者
緣何自著五千文.
白居易

Độc Lão Tử

Ngôn giả bất tri, tri giả mặc,
Thử ngữ ngô văn ư Lão quân.
Nhược đạo Lão quân thị tri giả,
Duyên hà tự trước ngũ thiên văn?

Dịch nghĩa:

Người nói ra thì không biết, người biết thì im lặng,
Lời đó ta nghe được từ Lão quân.
Nếu bảo rằng Lão quân là người biết (đạo),
Thì vì sao tự viết ra áng văn năm nghìn chữ kia?
(Thivien.net)

Dịch Thơ:

Đọc Sách của Lão Tử

Nói thì chưa biết biết làm thinh
Đó chính là câu Lão Tử mình
Nếu bảo Lão Quân rành lẽ đạo
Sao năm ngàn chữ viết thành kinh.

Quên Đi

Một Lối Về

Sương thu làm úa lá sầu
Lá rơi trên phím gợi màu nắng xưa
Bàn tay mười ngón bỗng thừa
Đàn buồn tấu khúc chiều mưa cuối trời
Thanh ngân âm vọng ngàn khơi,
Ta nghe sóng vỗ mộng đời mênh mông.
Thiên di vút cánh phiêu bồng,
Còn ta ôm giấc hư không kiếp này.
Em về phố đã đổi thay
Con đường thuở đó hôm nay bụi mù.
Người về mỏi gót phiêu du,
Còn ta tìm cõi hoang vu quên đời.
Bóng quê mù tít xa khơi,
Phố xưa mất dấu một thời đắm say?
Quanh đây những kiếp qua ngày,
Có người nhặt chiếc lá bay cuối bờ!
Tàn đêm lịm ánh trăng mơ,
Cớ sao giấc điệp…cũng hờ hững nhau!
Buồn theo sợi tóc phai màu,
Biển xanh chìm khuất niềm đau hôm nào?
Em về dệt mộng…chiêm bao!
Hồn xưa hóa bướm thưở nào đợi trăng!

Đỗ Bình

Ai Đã Đặt Tên Cho Các Đường Phố Saigon Trước 1975?

Thưa quí vị,

Từ lâu, tôi đã có dịp bày tỏ lòng ngưỡng mộ và khâm phục về việc đặt tên cho các đường phố tại Saigon vào năm 1956, ngay sau khi chúng ta giành được độc lập từ tay thực dân Pháp. Vì đây là một công việc quá xuất sắc và quá hoàn thiện, nên tôi vẫn đinh ninh rằng đó phải là một công trình do sự đóng góp công sức và trí tuệ của rất nhiều người, của một ủy ban gồm nhiều học giả, nhiều sử gia, nhiều nhà văn, nhà báo…

Nhưng thật là bất ngờ, bất ngờ đến kinh ngạc, khi qua tài liệu đính kèm của tác giả Nguyễn văn Luân, chúng ta được biết kiệt tác của lịch sử này đã được hoàn thành bởi… một người. Người đó là ông Ngô Văn Phát, Trưởng Phòng Họa Đồ thuộc Tòa Đô Chánh Saigon.

Nhà văn Ngô Văn Phát, bút hiệu Thuần Phong, sinh quán tại huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu.

Nhân đây, tôi cũng xin được gửi lại một vài ý kiến liên quan của tôi:

“… Nói vào chi tiết hơn, vua Lê Thánh Tôn đã mở mang bờ cõi từ Quảng Nam, Quảng Ngãi và Bình Định. Rồi sau đó, chúa Nguyễn Hoàng và con cAháu đã vượt đèo Cù Mông, đánh chiếm Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, vĩnh viễn xóa sổ nước Chiêm Thành khỏi bản đồ thế giới. Rồi còn tiếp tục mang về cho dân tộc cả một đồng bằng Nam Phần mênh mông bao la, từ Đồng Nai đến Cà Mau, Rạch Giá, Hà Tiên, Phú Quốc...

Cũng phải kể luôn cả “Hoàng Triều Cương Thổ” (vùng đất mà thực dân Pháp dành riêng cho các vua nhà Nguyễn) là vùng Cao nguyên Trung phần trù phú màu mỡ hiện nay. Dĩ nhiên công cuộc mở mang bờ cõi này cũng bao gồm cả các quần đảo Hoàng Sa và Truờng Sa nữa.

Nghĩa là hơn một nửa diện tích đất liền của Việt Nam hiện nay là do dòng họ của Chúa Nguyễn Hoàng đã mang về cho dân tộc Việt Nam!

Riêng Chúa Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần, là người đã có công rất lớn trong công cuộc Nam Tiến của dân tộc Việt Nam. Đặc biệt là Chúa Hiền Vương đã đóng góp rất nhiều công sức trong việc bình định và chinh phục vùng đất Gia Định ngày xưa. Gia định ngày xưa bao gồm Biên Hòa, Long Khánh, Bà Rịa, Vũng Tàu, Tây Ninh, Phước Long, Bình Long, Long An, Mỹ Tho, Gia Định, Saigon... bây giờ. Cho nên Chính Phủ Việt Nam Cộng Hòa đã lấy tên của Ngài để đặt cho một trong hai con đường chính từ hướng Bắc dẫn vào trung tâm Thành Phố Sài Gòn. (CSVN đã thay Hiền Vương bằng tên của Võ thị Sáu – Đường Nguyễn Hoàng bị đổi thành Trần Phú…).

Loại bỏ tên cuả Chúa Nguyễn Hoàng, của Chúa Hiền Vương và các vị ân nhân của dân tộc trong công cuộc Nam Tiến ra khỏi bản đồ Sài Gòn và các thành phố miền Nam là điều mà tục ngữ ca dao bình dân gọi là “ăn cháo, đá bát”.

Đấy là chưa nói tới giấc mộng... Tây Tiến chưa thành. Hai vị trung thần nhà Nguyễn là Lê Văn Duyệt và Trương Minh Giảng đã mở mang bờ cõi nước ta tới tận biên giới… Thái Lan bây giờ, đã thiết lập thêm một Trấn mới là Trấn Tây Thành, (hai Trấn kia là Trấn Bắc Thành và Trấn Gia Định Thành). Phải chăng chính vì vậy mà ngay từ khi vừa giành được chủ quyền từ tay thực dân Pháp, hai con đường lớn từ trung tâm Sài Gòn hướng về Bà Quẹo để sang thẳng đất Miên qua ngả Gò Dầu, đã được mang tên hai vị Anh Hùng Tây Tiến nổi danh này. Đó là đường Trương Minh Giảng và đường Lê Văn Duyệt. Phải chăng đó cũng như là một nhắc nhở cho các thế hệ mai sau về một sứ mạng chưa thành, một “Mission unaccomplished”...

Vũ Linh Châu

Tiểu Sử Nhà Văn Ngô Văn Phát:

(Thuần Phong Ngô Văn Phát hình phụ bản Như Việt Lưu)

Nhà văn, nhà họa đồ Ngô Văn Phát, bút hiệu Thuần Phong, Tố Phang, Đồ Mơ, sinh ngày 16-10-1910 tại huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu.

Thuở nhỏ ông học ở Bạc Liêu, Sài Gòn, đậu bằng Thành Chung rồi nhập ngạch họa đồ ngành công chánh. Ông ham thích văn chương từ ngày còn ngồi trên ghế nhà trường, từng có thơ đăng trên Phụ Nữ Tân Văn, họa mười hai bài Thập Thủ Liên Hoàn của Thương Tân Thị… Có lúc ông dạy Việt Văn tại trường Pétrus ký Sài Gòn.

Năm 1957 ông có bài đăng trên bộ Tự điển Encyclopedia – Britannica ở Luân Đôn (Anh Quốc). Đó là chuyên đề Khảo cứu về thành phố Sài Gòn.

Năm 1964 chuyên đề Ca dao giảng luận in trên tạp chí Trường Viễn đông Bác cổ ở Paris (sau in thành sách ở Sài Gòn). Cùng năm này Trường Cao học Sorbonne (Paris), ông cũng có chuyên đề Nguyễn Du et la métrique populaire (Nguyễn Du với thể dân ca) trong bộ sách nhan đề: Mélanges sur Nguyen Du (Tạp luận về Nguyễn Du).

Những năm 70 ông được mời giảng môn Văn học dân gian tại Đại học Văn khoa, Sư phạm Huế và Cần Thơ.

Ông mất trong năm 1983 tại Sài Gòn.

Nhà văn Thuần Phong Ngô Văn Phát và việc đặt tên đường phố Sài Gòn 1956

Trong những năm làm việc tại Tòa Đô Chánh Sài Gòn, tôi có dịp góp phần trông coi việc xây dựng và tu bổ đường xá, lúc thì tại Khu Kiều Lộ Sài Gòn Tây (Chợ Lớn) gồm 6 quận 5, 6, 7, 8, 10 và 11, lúc thì tại Khu Kiều Lộ Sài Gòn Đông (Sài Gòn) gồm 5 quận 1, 2, 3, 4 và 9. Hàng ngày họp với các ông cai lục lộ phụ trách từng khu vực, nghe báo cáo đường thì ngập nước sau cơn mưa, đường thì có ổ gà, nhựa đường tróc hết trơ lớp đá xanh đá đỏ nền đường, đường thì dân xây cất trên lộ giới tràn ra lề đường, nên tôi gần như thuộc lòng tên hơn 300 con đường.

Qua bao nhiêu năm lịch sử của thành phố, hầu hết đều có tên Tây như:

Boulevard Charner

Boulevard Galliéni

Boulevard Kitchener

Boulevard Norodom v.v

Sau hiệp định Genève tháng 7 năm 1954 chính quyền Pháp bàn giao cho Chính Phủ Bảo Đại, với Thủ Tướng Ngô Đình Diệm.

Để đánh dấu việc giành độc lập từ tay người Pháp, Toà Đô Chánh Sài Gòn được lệnh gấp rút thay thế toàn bộ tên đường từ tên Pháp qua tên Việt trong khoảng thời gian ngắn nhất. Trong lịch sử của các thành phố có bao nhiêu lần đổi tên hàng loạt toàn bộ các con đường như thế này? Có lẽ vô cùng hiếm hoi.

Đại lộ Trần Hưng Đạo, Sài Gòn năm 1967 (Ảnh của John Beck)

Việc đối chiếu tên các danh nhân trong lịch sử 4000 năm để đặt tên đường sao cho hợp lý không phải dễ. Chỉ nghĩ đơn thuần, khi dùng tên Vua “Trần Nhân Tôn” và Tướng “Trần Hưng Đạo”, người làm dưới trướng của Vua, để đặt tên cho 2 con đường thì đường nào to và quan trọng hơn? Câu hỏi nhỏ như vậy còn thấy không đơn giản, huống chi cân nhắc cho ngần ấy con đường trong một thời gian gấp rút thật không dễ.

Lúc bấy giờ công việc này được giao cho Ty Kỹ Thuật mà Phòng Hoạ Đồ là phần hành trực tiếp. May mắn thay cho thành phố có được nhà văn Ngô Văn Phát**, bút hiệu Thuần Phong, có bằng Cán Sự Điền Điạ lúc ấy đang giữ chức Trưởng Phòng Hoạ Đồ.

Năm 1956, sau hơn ba tháng nghiên cứu, ông đã đệ trình lên Hội Đồng Đô Thành, và toàn bộ danh sách tên đường ấy đã được chấp thuận. Khi tôi vô làm năm 1965 và hàng ngày lái xe đi công trường, đụng chạm với các con đường mới cảm nhận được sự uyên bác về lịch sử của ông. Nhìn những tên đường trên họa đồ, khu nào thuộc trung tâm thành phố, khu nào thuộc ngoại ô, đường nào tên gì và vị trí gắn bó với nhau, càng suy nghĩ càng hiểu được cái dụng ý sâu xa của tác giả.

Các đường được đặt tên với sự suy nghĩ rất lớp lang mạch lạc với sự cân nhắc đánh giá bao gồm cả công trạng từng anh hùng một lại phù hợp với địa thế, và các dinh thự đã có sẵn từ trước. Tác giả đã cố gắng đem cái nhìn vừa tổng quát lại vừa chi tiết, những khía cạnh vừa tình vừa lý, đôi khi chen lẫn tính hài hước, vào việc đặt tên hiếm có này. Tôi xin kể ra đây vài thí dụ, theo sự suy đoán riêng của mình, bởi vì ông có nói ra đâu, nhưng tôi thấy rõ ràng là ông có ý ấy:

Đầu tiên là những con đường mang những lý tưởng cao đẹp mà toàn dân hằng ao ước: Tự Do, Công Lý, Dân Chủ, Cộng Hoà, Thống Nhất. Những con đường hoặc công trường này đã nằm ở những vị trí thích hợp nhất.

(Đường Hồng Thập Tự)

Đường đi ngang qua Bộ Y Tế thì có tên nào xứng hơn là Hồng Thập Tự.

Đường de Lattre de Tassigny chạy từ phi trường Tân Sơn Nhất đến bến Chương Dương đã được đổi tên là Công Lý, phải chăng vì đi ngang qua Pháp Đình Sài Gòn. Con đường dài và đẹp rất xứng đáng. Ba đường Tự Do, Công Lý và Thống Nhất giao kết với nhau nằm sát bên nhau bên cạnh dinh Độc Lập.

Đại Lộ Nguyễn Huệ nằm giữa trung tâm Sài Gòn nối từ Toà Đô Chánh đến bến Bạch Đằng rất xứng đáng cho vị anh hùng đã dùng chiến thuật thần tốc phá tan hơn 20 vạn quân Thanh. Đại Lộ này cũng ngắn tương xứng với cuộc đời ngắn ngủi của ngài.

Những danh nhân có liên hệ với nhau thường được xếp gần nhau như Đại Lộ Nguyễn Thái Học với đường Cô Giang và đường Cô Bắc, cả ba là lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Hoặc đường Phan Thanh Giản với đường Phan Liêm và đường Phan Ngữ, Phan Liêm và Phan Ngữ là con, đã tiếp tục sự nghiệp chống Pháp sau khi Phan Thanh Giản tuẫn tiết.

Những đại lộ dài nhất được đặt tên cho các anh hùng Trần Hưng Đạo, Trần Quốc Toản, Lê Lợi và Hai Bà Trưng. Mỗi đường rộng và dài tương xứng với công dựng nước giữ nước của các ngài.

Đại lộ Lê Lợi, Sài Gòn năm 1967 (Ảnh của John Beck)

Đường mang tên Lê Lai, người chịu chết thay cho Lê Lợi thì nhỏ và ngắn hơn nằm cận kề với đại lộ Lê Lợi.

Đường Khổng Tử và Trang Tử trong Chợ Lớn với đa số cư dân là người Hoa.

Bờ sông Sài Gòn được chia ra ba đoạn, đặt cho các tên Bến Bạch Đằng, Bến Chương Dương, và Bến Hàm Tử, ghi nhớ những trận thuỷ chiến lẫy lừng trong lịch sử chống quân Mông Cổ, chống Nhà Nguyên của Hưng Đạo Đại Vương vào thế kỷ 13.

Cụ Nguyễn Du, mà thầy đồ Thiệp, người dạy học vỡ lòng cho tôi, khi nói chuyện với cha tôi, bao giờ cũng gọi với danh xưng Cụ Thánh Tiên Điền. Cuốn truyện Kiều của cụ ngày nay được chúng ta dùng như là khuôn mẫu cho tiếng Việt, khi có sự tranh luận về danh từ hay văn phạm, người ta thường trích một câu Kiều làm bằng. Vậy phải tìm đường nào đặt tên cho xứng? Tôi thấy con đường vừa dài vừa có nhiều biệt thự đẹp, với hai hàng cây rợp bóng quanh năm, lại đi ngang qua công viên đẹp nhất Sài Gòn, vườn Bờ Rô, và đi ngang qua Dinh Độc Lập, thì quá xứng đáng. Không có đường nào thích hợp hơn. Tuyệt! Vườn Bờ Rô cũng được đổi tên thành Vườn Tao Đàn làm cho đường Nguyễn Du càng thêm cao sang.

Vua Lê Thánh Tôn, người lập ra Tao Đàn Nhị Thập Bát Tú, cũng cho mang tên một con đường ở địa thế rất quan trọng, đi ngang qua một công viên góc đường Tự Do, và đi trước mặt Toà Đô Chánh.

Trường nữ Trung Học Gia Long lớn nhất Sài Gòn thì, (trớ trêu thay?), lại mang tên ông vua sáng lập nhà Nguyễn. Trường nữ mà lại mang tên nam giới! Có lẽ nhà văn Thuần Phong muốn làm một chút gì cho trường nữ Trung Học công lập lớn nhất thủ đô có thêm nữ tính, nên đã đặt tên hai đường song song nhau cặp kè hai bên trường bằng tên của hai nữ sĩ: Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm. Chùa Xá Lợi nằm trên đường Bà Huyện Thanh Quan thấy cũng nhẹ nhàng.

Thẳng góc với hai đường Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm là đường Hồ Xuân Hương. Ba nữ sĩ nằm bên cạnh nhau, thật là có lý, nhưng có lý hơn nữa có lẽ là đường Hồ Xuân Hương đi ngang qua bệnh viện Da Liễu. Tác giả những câu thơ “Vành ra ba góc da còn thiếu, Khép lại hai bên thịt vẫn thừa” mà cho mang tên đường có bệnh viện Da Liễu có lẽ cũng xứng hợp.

Ông Nhà Văn – Trưởng Phòng Họa Đồ quả là sâu sắc.

Rất tiếc là lúc vào làm việc thì Thuần Phong Ngô Văn Phát đã về hưu nên tôi không được hân hạnh gặp mặt. Mãi sau này mới có dịp đọc tiểu sử của ông, mới hết thắc mắc làm sao chỉ là một công chức như tôi mà ông đã làm được việc quá xuất sắc và hi hữu này.

Nguyễn Văn Luân

Hoàng Trần sưu tầm

Portraits 1 & 2, Acrylic On A Rock

Mời quý anh chị xem hai bức vẽ mới bằng Acrylic trên cùng một hòn đá cuội, ở hai mặt đối nghịch

Họa Sĩ Mùi Quý Bồng

Cho Tới Sáng Hôm Sau

 

Lại buổi chiều rồi kia kìa ...

Nắng như đoạn cuối bài tình ca sắp kết thúc.

Không có nơi nào nói buổi chiều không buồn, kể cả Las Vegas, huống chi đang ngồi trong một căn phòng, ngó ra hưởng tây, mặt trời cứ lầm lũi đi như một người lữ hành vô định, cứ cúi mặt xuống đất,suy tư, đi mãi ...

Buồn quá ! 

Một cô bé chưa 20 tuổi, mà có lần tình cờ cũng thốt: 

" buổi chiều thì ở đâu cũng buồn " .

Nhưng, rõ ràng anh không buồn, nếu ngay bây giờ, hơn 5 giờ chiều, mình phone cho anh, anh sẽ rất vui vẻ, như có điều mừng rỡ, kèm những tiếng cười rộn rã ...

Thế sao mình không call cho anh đi . 

Người ta bảo: khi nào trong lòng vướng bận điều gì,đang có chuyện lo âu, đang bế tắc giải pháp quyết định, nghĩa là đang ...tuyệt vọng, thì cần người chia sẻ, cố vấn vv...

Tình trạng trầm cảm nặng quá, lo lắng tột độ, sợ hãi khủng khiếp, ấy là phải đến bác sĩ Tâm lý rồi. 

Song kỳ quá, có một cô bác sĩ tâm lý thật trẻ trung, được kết hợp với một cậu bác sĩ cũng tâm lý, lại cũng trẻ trung không kém, thì phải " loan phụng hoà minh " chứ .

Mình nhớ ngày đi dự đám cưới, quên vào thời gian nào trong năm, thấy đại sảnh tiếp tân toàn hoa hồng mầu phấn nụ,  tưởng đâu mùa xuân mới về ...

Mà mùa xuân mới về thật, vì ảo giác vui tươi tràn ngập ngày tháng tiếp theo ...trong tổ ấm của cặp bài trùng đại phu tâm lý điều trị, tưởng không có một lỗi nhịp nhỏ nào trên bài tình ca hạnh phúc ấy. 

Thế mà thời gian đôi lúc cũng thăng giáng như âm điệu, khiến lòng người bị ngỡ ngàng trước  đổi thay xênh phách trúc ti. 

Cặp bác sĩ tâm lý đó đã ngậm ngùi chia tay, mà không cách nào nối nhịp lại được, vì cả hai đều từ một bài bản tâm lý để cống hiến cho người đời, nhưng lại không áp dụng được cho chính mình. 

Vậy thì chỉ có bản thân mình " ngộ " được mình đang sao thôi, cho nên, trên bờ mê có bến giác...thấy hay không thấy, vẫn từ một chỗ đứng của chính...ta. 

Buồn quá, cái ta bé nhỏ hèn mọn, chỉ khi nào cái ta tan vào cát bụi, mới không biết buồn, mới thực sự ...an tâm,ôi buổi chiều ...

Anh có thấy mặt trời đang khuất sau dãy phố ngoài kia, và một lát nữa đây, mặt trời sẽ rớt xuống đại dương...không?

Chiều thực sự tới rồi ...mình không biết nên nói: chiều lên, hay chiều xuống nữa, bởi vì có lúc mình thấy  bóng tối như từ mặt đất dâng lên, có lúc mình lại thấy, bóng tối như từ không trung  đổ ập xuống vạn vật....

Nên, mình cứ thầm giao cho...anh những buổi chiều hấp hối tà dương, để anh suy ngẫm cuộc đời nên dài hơn, hay nên ngắn hơn 100 năm.

Cho mình ngưỡng mộ, ước ao, hay xem thường, giận dỗi ...Ông Tạo Hoá nỡ quên mình, khiến mình phải khổ thân, khổ tâm mãi. 

Vì ý nghĩ chỉ chiều buồn thôi, mà đã gây  cảm xúc,  xót xa cho người đời, thử hỏi sáng, trưa, chiều, tối đều buồn, thì chắc tận thế, là sẽ yên tất cả mọi ...vấn nạn.

Do đó, nếu anh đưa tay ra, mình sẽ nắm lấy, để vượt qua một trong những buổi chiều buồn ...như chiều đang lướt thướt mộng mơ, từ ngoài song cửa tới chân mây thương nhớ bạt ngàn ...

Anh đang làm gì ? 

Tại sao cứ chỉ có mỗi một câu hỏi duy nhất từ ngày hạnh ngộ anh tới nay, rằng anh đang làm gì? 

Tại sao mình đã biết chắc chắn anh đang làm gì rồi, mà vẫn cứ hỏi, để không cần đợi câu trả lời. 

Là vì mình muốn được nghe anh " quát " lên: " Tôi làm gì thì mặc tôi, hãy cứ làm tốt những gì của mỗi người đi, này biết không? "

Biết gì? 

Không còn dư thì giờ để nhớ nhung nữa đâu.

Nhưng mình lại ...dư thì giờ quá, chắc những người trong viện dưỡng lão còn dư thì giờ hơn mình, nên họ cứ thản nhiên chờ về cõi khác. 

Sáng nay, mình nằm trong cái phòng đủ tiện nghi của mình, thật ấm áp, kéo sát cái mền lông thỏ quấn kín thân mình, thật là sung sướng, thật là thơ mộng.

Lẽ ra phải mơ màng để ngủ tiếp vì trời còn tối hù. Mình lại muốn có một vòng tay, một hơi thở khác, cái vòng tay và hơi thở đó không phải của mình, mới là mộng mị chứ. 

Tại sao không làm việc khác cho hết thì giờ đi, chỉ có làm việc mới hết được thì giờ đấy. 

Đó là lý do khiến mình đã viết nhiều quá, làm thơ nhiều quá, anh không hiện diện ở cạnh mình, thì anh phải đọc thôi. 

Anh sẽ cười lớn, không, anh chỉ cười vừa đủ thông cảm, song lại rất vị tha: 

" Chúng ta đã bỏ phí 44 năm lãng nhách, điều gì cũng dở dang, kể cả sự gặp gỡ muộn màng này " .

Cho tới sáng hôm sau...mới đẩy được cái ngày chậm hôm qua đi hết ...Để ngày mới bắt đầu ...

Nắng đã lọt vô các khe cửa, ngày đã tới, không hay chưa gặp nhau mà lại có chuyện xa nhau mới là tình mộng. 

Mình nhìn vào tấm gương lớn nơi cửa tủ quần áo chạy dài suốt một vách tường. 

Anh có biết quần áo này, mình mặc tới chết cũng không hết, mà vẫn thích thêm vào, đầy ắp.

Có tiếng chim kêu ríu rít ngoài vườn sau, mình phải ra vườn sau thôi, vì chỉ ở vườn ấy, mới có những " hơi hướm " của anh, nói kiểu Huế xưa.

Và sự kiện " Vườn sau " đã được chị thi sĩ ở Ohio bâng khuâng, chị không cần hỏi thăm, mà cuối mỗi thư gởi mình, chị viết: " Chúc  Mỵ luôn được vui vẻ, hạnh phúc với vườn sau đầy quyến rũ". 

Ố ô, vui vẻ thật đó, vườn sau đang có những chậu hoa quỳnh mà, hôm nay đã lại thấy mấy nụ sắp nở rồi, sao thời gian đi nhanh thế .

 

Rõ ràng mình chẳng hề làm công chuyện gì, không bận việc gì, sao vẫn hết thì giờ nhỉ? 

Hỡi anh thân kính, quỳnh lại bắt đầu nở rồi .

 

Cao Mỵ Nhân

Thơ Tranh: Vàng Thu

 

Thơ & Thơ Tranh: Hàn Thiên Lương

Cảm Tác Mộng Vàng

(Nghe xong MộngVàng
của Đỗ Bình do Kim Oanh chuyển) 

 https://www.youtube.com/watch?v=ViPr9YYsDQc

Với thảm hoa kia dệt mộng vàng
Hết như mây ấy mãi lang thang
Bên em giọt nắng thôi tan vụn
Cạnh bậu sương mai cũng vỡ toang
Khiến cả trời khuya thành điện ngọc
Làm nguyên biển vắng hóa thiên đàng
Lời ru dìu bước bằng tâm khúc
Thây mặc ngoài xa lộng gío hoang.

Thái Huy 

9/9/21

Come Back To Sorrento

(Bản gốc tiếng Ý của Ernest De Curtis)
 
Sunlight dances on the sea
Tender thoughts occur to me
I have often seen your eyes
In the nighttime when I dream

When I pass a garden fair
And the scent is in the air
In my mind a dream awakes
And my heart begins to break

But you said goodbye to me
Now all I can do is grieve
Can it be that you forgot?
Darling forget me not!

Please don't say farewell
And leave this heart that's broken
Come back to Sorrento
So I can mend...

Dean Martin
***

Bài Dịch:

Trở Về Sorrento

Trên biển cả, nắng vàng nhảy múa
Mềm mại như nàng của lòng anh
Tôi thường nhìn mắt em xanh
Đêm mơ thấy dáng người thanh nhã về

Ngày hội chợ vườn quê, bước dạo
Mùi hương em rực rạo, thoảng lâu...
Chúng mình tỉnh mộng, vì đâu?
Và tim anh cũng bắt đầu vỡ tan

Khi em nói sang ngang, từ giã
Nỗi ưu phiền ngập cả hồn anh
Lẽ nào em lại quên nhanh
Em yêu! Sao nỡ vội đành chia tay!

Xin đừng nói tình này vĩnh biệt
Anh thà làm người thiệt dại khờ
Hãy quay về Sorrento
Để anh dệt lại tình thơ đôi mình...

Duy Anh
Autumn 2021

Hauser & Caroline Campbell - Torna A Surriento

 

Sáng Nay Có Phải Vào Thu

Sáng Nay Có Phải Vào Thu

Sáng nay có phải vào thu
Dăm tàn mây trắng xoè dù trên không
Núi non viền nếp môi cong
Trên cây chim đã cùng chồng hát ca
Lòng tôi nhớ thuở quan hà
Túi thơ như cũng đang chờ chảy tuôn
Mặt trời như dỗi như hờn
Kéo màn mây ngủ ru hồn trong mơ
- Tôi chờ Người Ấy ba thu
Ba thu ...từ Bến Cô Tô hẹn về .
- Lòng tôi ... đang tỉnh ...hay mê ...
Hay là bởi tại Lời Thề năm nao
Mắt tôi rơm rớm lệ trào
Quanh tôi - tất cả nỗi sầu như thu ...

Thư Khanh Seattle
***

Bài Họa:

Mong Thu

Trời man mác chớm vào thu
Lá vàng ưng ửng dưới dù hư không
Mây chiều vờn uốn nền cong
Hồn hoang cảm xúc ngập chồng thi ca
Buồn thay dâu bể sơn hà
Ly hương ngày ấy xa nhà lệ tuôn
Vạc kêu sương tiếng dỗi hờn
Như than như oán lịm hồn mị mơ
Sương đêm chầm chậm lơ thơ
Gió đùa song ngoại điểm tô sầu về
Khi nào tỉnh được cơn mê
Làm sao giữ được hẹn thề hôm nao
Hè chưa đi lệ đã trào
Mi hoen năm tháng nỗi sầu nhớ thu

Phương Hoa 

 

Đừng Hỏi Tại Sao? Thơ Trần Ngọc - Nhạc Quốc Dũng - Ca sĩ Quốc Đại

Thơ Trần Ngọc

Nhạc Quốc Dũng

Ca sĩ Quốc Đại

Les Mains De Ma Grand-Mère - Đôi Tay Của Ngoại

 

LES MAINS DE MA GRAND-MÈRE

Ma grand-mère, ayant plus de 90 ans, était assise, l’air affaiblie sur le banc du patio.

Elle ne bougeait pas, seulement assise, la tête vers le bas, fixant ses mains.

Quand je me suis assise auprès d’elle, elle ne bougea pas, aucune réaction.

Je ne voulais pas la déranger, mais après un long moment de silence,

je me suis informé si elle était correcte.

Elle leva la tête et me sourit."Oui je suis correcte, merci det’en informer" dit-elle de sa voixforte et claire.

"Je ne voulais pas vous déranger, grand-mère, mais vous étiez assise là, fixant vos mains et je voulais savoir si tout était correct pour vous » lui ai-je dit.

"As–tu déjà regardé tes mains?" me dit-elle.

"Je veux dire vraiment regarder tes mains?"

J’ai alors lentement ouvert mes mains et les fixai.

Les retournai, m’en frottai les paumes.

"Non, je pense que je n’ai pas vraiment regardé mes mains » lui dis-je et me demandant ce qu’elle voulait dire.

Grand-mère me sourit et me raconta cette histoire.

" Arrêtes toi et réfléchis un peu au sujet des mains que tu as, comment elles t’ont si bien servi

depuis ta naissance."

Mes mains, ridées, desséchées et affaiblies ont été les outils que j’ai toujours utilisés pour étreindre la vie.

Elles m’ont permis de m’agripper et d' éviter de tomber quand je trottinais lorsque j’étais enfant.

Elles ont porté la nourriture à ma bouche et habillée.

Enfant, ma mère m’a montré à les joindre pour prier.

Elles ont attaché mes souliers et mes bottes.

Décorées avec ma bague de mariage, elles ont montré au monde que j’aimais quelqu’un d’unique et spécial.

Elles ont touché mon mari et essuyé mes larmes quand il est parti à la guerre.

Elles ont été sales, coupées et rugueuses et enflées.

Elles ont été maladroites quand j’ai tenté de tenir mon premier enfant.

Elles ont écrit mes lettres à ton grand-père, et ont tremblé quand je l’ai enterré.

Elles ont tenu mes enfants, ensuite mes petits enfants, consolé les voisins et tremblaient de rage quand je ne comprenais pas.

Elles ont couvert ma figure, peigné mes cheveux et lavé mon corps.

Elles ont été collantes et humides, sèches et rugueuses.

Aujourd’hui, comme rien ne marche vraiment plus comme avant pour moi, ces mains continuent de me

soutenir et je les joins encore pour prier.

Ces mains portent la marque de ce que j’ai fait et des accidents de ma vie.

Mais le plus important est que ce seront ces même mains que

Dieu attrapera pour m’amener avec lui dans son Paradis.

Avec elles, Il m’élèvera à ses cotés.

Et là, je pourrai les utiliser pour toucher la face du Christ »

Pensive, je regardais ses mains et les miennes.

Je ne les verrai jamais plus du même œil.

Plus tard, Dieu tendit ses mains et attira grand-mère à lui.

Quand je me blesse les mains, quand elles sont sensibles, ou quand je caresse le visage de mes enfants ou de mon époux, je pense à grand-mère.

Je sais qu’elle a été soutenue par les mains de Dieu.

Et je veux, moi aussi, un jour, toucher la face de Dieu et sentir

Ses mains sur mon visage.

ĐÔI TAY CỦA NGOẠI

Bà Ngoại tôi đang ngồi chơi ngoài hiên.
Bà đã bước qua tuổi 90, cửu thập cổ lai hy.
Bà ngồi bất động, chỉ im lặng như vậy, đầu cúi xuống, và nhìn chăm chú vào đôi tay mình.
Khi tôi đến ngồi gần bà, bà cũng không phản ứng, vẫn ngồi im.
Tôi không muốn quấy rầy bà, nhưng sau một lúc im lặng, tôi muốn biết mọi việc vẫn ổn với bà không.
Bà ngẩng đầu lên, và mỉm cười với tôi.
-"Bà không sao cháu à, cám ơn cháu đã quan tâm nhe cháu", bà nói bằng một giọng to và rõ.
Tôi nói với bà:
-"Cháu không muốn phiền bà, bà ơi, nhưng cháu thấy bà cứ ngồi như vậy,chỉ nhìn vào đôi tay mình, cháu muốn biết mọi việc có ổn không, thưa bà",
-"Cháu đã bao giờ nhìn vào đôi tay mình chưa cháu?" Bà hỏi tôi.
-" Nghĩa là cháu đã nhìn thật kỹ vào đôi tay chưa?"
Tôi liền từ từ xoè tay mình ra và nhìn thật chăm chú.
Tôi lật tới lật lui, và xoa hai tay vào nhau.
Tôi trả lời bà: -"Thưa bà không ạ, cháu nghĩ là cháu chưa bao giờ nhìn chăm vào bàn tay", tôi nói mà vẫn chưa hiểu bà muốn nói gì.
Bà liền mỉm cười và kể cho tôi nghe câu chuyện như sau:
-"Cháu hãy chú tâm và suy nghĩ về đôi tay của cháu, cháu có bao giờ tự hỏi chúng đã phục vụ cho cháu như thế nào từ khi cháu được sinh ra chưa?
Đôi bàn tay của bà, nhăn nheo, khô héo và trở nên yếu mềm từng là công cụ bà đã dùng để ôm giữ cuộc sống.
Lúc bà còn bé chúng đã giúp bà bám thật chặt và giúp bà không trượt ngã khi bà lẫm chẫm bước đi

Chúng đã đưa thức ăn lên miệng bà và giúp bà mặc áo quần.
Mẹ của bà đã dạy bà áp chúng vào nhau để cầu nguyện khi bà còn bé.
Chúng đã giúp bà buộc dây giày và ủng.
Khi chúng trở nên đẹp thêm với chiếc nhẫn cưới, chúng đã cho mọi người biết rằng bà đã yêu một người duy nhất và thật đặc biệt.
Chúng đã chạm đến ông và đã lau nước mắt cho bà khi ông phải ra chiến tuyến.
Chúng đã rất bẩn, đã bị cắt đi, thô ráp và sưng tấy.
Chúng đã rất vụng về khi bà dùng chúng để bồng bế đứa con đầu lòng của mình.
Chúng đã viết nên những bức thư gởi cho ông của cháu, và chúng đã thật run rẩy ngày bà đi chôn cất ông.
Chúng đã ôm giữ các con, rồi các cháu của bà, đã an ủi xóm giềng và đã run bật lên vì giận dữ khi bà không hiểu được điều gì.
Chúng đã ôm lấy gương mặt của bà, chải tóc cho bà và lau rửa thân thể của bà.
Chúng đã rất ẩm ướt và nhớp nháp, khô và chai sần.
Và giờ đây, khi mà mọi việc không được trôi chảy như trước đây cho bà nữa, đôi tay này vẫn tiếp
tục hỗ trợ bà và bà vẫn chắp chúng lại để nguyện cầu.
Đôi tay này mang dấu ấn những gì bà đã làm và cả những sự cố trong suốt cuộc đời của bà.
Nhưng điều quan trọng nhất là cũng chính đôi tay này sẽ được Thượng Đế nắm giữ để đem bà đi cùng Ngài lên Thiên Đàng của Ngài.
Ngài sẽ xử dụng chúng để nuôi nấng dạy bảo bà bên cạnh Ngài.
Và cháu biết không, ở đó bà sẽ có thể dùng chúng để chạm vào thánh nhan Thiên Chúa."
Ngồi trầm tư, tôi nhìn đôi tay của bà và của tôi.
Từ nay tôi sẽ không nhìn chúng như tôi đã nhìn trước đây nữa.
Sau đó, Thượng Đế dang tay Ngài ra để đón bà tôi đến với Ngài.
Mỗi khi tay tôi bị thương, hoặc bị nóng lạnh, khi tôi vuốt ve gương mặt các con hoặc người bạn đời của mình, tôi nghĩ đến Ngoại tôi.
Và tôi biết rằng bà đã được đôi bàn tay của
Thượng Đế nâng đỡ.
Về phần tôi, tôi cũng mong muốn một ngày nào đó được chạm vào thánh nhan của Thượng Đế và cảm nhận được Đôi tay của Ngài trên mặt mình.

Nguồn: Vô Danh- TháiLan dịch

Thơ Tranh Có Bao Giờ Em Nghĩ?

Thơ; Quên Đi

Thơ Tranh: Huỳnh Hữu Đức

Tưởng Như Hôm Qua

"Nhớ Ngày Nghĩa Mẹ" sinh thành
Nơi nầy náo nức tâm lành tặng hoa
Má tôi năm tháng đã xa
Tưởng chừng lời dạy hôm qua vẳng còn

Bao người nhớ mẹ ngày nầy
Bao người còn được sum vầy tứ thân?
Bao người ngày tháng ân cần
Bao người chăm sóc đỡ đần sớm khuya?

Những ai còn mẹ để thương
Là còn an ủi đời thường quí hơn!

Nguyễn Cao Khải

Nhìn Ảnh Má Thương Ơi Là Thương

Đưa môi nhắp ngụm sữa tươi
Béo thơm, nhớ Má một đời gian truân.

Tóc râm đậm nét thời gian
Má còn vài sợi đen đang điểm màu
Vì mây tụ, mới mưa sầu
Nghĩ thương Má lúc bạc đầu cô đơn.

Mây con hóa bão dỗi hờn
(Chưa như nước mắt Má buồn nửa đêm)
Lòng con thương Má, thương thêm
Con cầu Má sớm được xem thái hòa
Để con về trồng lại “hoa”
Thật “vàng” trước ngõ, cửa nhà sẽ vui.

Má thương! Xin bớt ngậm ngùi
Thương con, lệ nhỏ, hãy chùi Má nghe!

Ý Nga, 

3.11.2007#1687

Hình Bóng Mẹ Tôi

Mẹ tôi mất khi tôi mới vào Trung Học. Hơn 30 năm sau, trong ngày cháu gái tôi lấy chồng, tôi thấy khuôn mặt Mẹ hiện về trên nét mặt cháu vì hai Bà cháu quá giống nhau. Cả đêm hôm đó tôi thức trắng đêm với nước mắt . Tôi viết bài này để tặng người quá cố và các bà Mẹ Việt Nam.

Mẹ ơi, Mẹ sống trên trời,

Con tìm bóng Mẹ cả đời người con.

Mẹ con mình thiếu vuông tròn,

Dung nhan Mẹ hiện lên khuôn mặt này.

Mẹ thương con sống đắng cay,

Đôi mắt Mẹ hiện, con nay thấy rồi.

Con thấy làn tóc, làn môi,

Vầng trán, sống mũi, con ngồi ngắm đây.

Trên trời có nắng, có mây,

Thân con, hồn mẹ từ nay xum vầy.

Nguyễn Đàm Duy Trung

Dallas

July 1989

Màu Hoa Cài Áo - Thơ Dư Thị Diễm Buồn - Nhạc Võ Tá Hân - Ca sĩ Trung Hậu

Thơ Dư Thị Diễm Buồn 

Nhạc Võ Tá Hân

Ca sĩ Trung Hậu

Đại Dịch Covid-19 Hệ Thống Đề Kháng Của Con Người Và Vaccine

1.GIỚI THIỆU

Đại dịch Covid-19, gây ra bởi vi rút mang tên SARS-CoV-2, được công bố phát hiện từ Vũ Hán, Trung Quốc, ngày 31 tháng 12 năm 2019, sau đó lan ra mọi quốc gia trên thế giới, gây lo sợ và bất an cho toàn thể nhân loại. Trong vòng 20 tháng, từ cuối tháng 12 năm 2019 đến ngày 10 tháng 9 năm 2021, đã có hơn 224 triệu ca bị nhiễm và hơn 4 triệu 6 trăm ngàn người tử vong. Đây là một đại dịch cực kỳ nguy hiểm nhưng không phải là một đại dịch lớn nhất trong lịch sử. Đại dịch cúm influenza, gây ra bởi vi rút H1N1, bùng phát năm 1918 đã gây tử vong cho hơn 50 triệu người chỉ trong vòng 2 năm. Cả 2 loại vi rút, cũng như các vi rút gây ra các trận dịch khác trong hơn 100 năm qua, đều là vi rút mang trong các loài có cánh, SARS-CoV-2 từ dơi và H1N1 từ chim.

Trên trái đất của chúng ta, có rất nhiều loại vi rút. Khoa học gia ước lượng số vi rút hiện có mặt là 1037 (10 lũy thừa 37 tức là 10 với 37 con số 0 theo sau). Số vi rút có mặt trên trái đất nhiều hơn là số các ngôi sao trên bầu trời: thật ra nhiều gấp hai trăm triệu lần số các ngôi sao trong vũ trụ! Tuy nhiên trong số này chỉ có khoảng 200 loại vi rút là có thể gây tổn thương hay bệnh tật cho con người.

Vi rút SARS-CoV-2 gây ra đại dịch Covid-19 thuộc chủng vi rút Corona. Chúng mang tên này vì có hình thù một vương miện: một khối cầu với vỏ bọc ngoài có những tua đâm ra giống như một vương miện. Thủy tổ của loài vi rút này xuất hiện từ 10,000 năm trước, chứng tỏ chúng là một chủng có lịch sử lâu đời và đã sinh tồn và biến chuyển trong các động vật. Trong 7 loại vi rút dưới tên corona đã được biết tới, có 3 loại có thể gây tổn thương nặng cho con người. Loại thứ nhất là SARS-CoV (SARS là chữ viết tắt của Severe Acute Respiratory Syndrome, chứng nghẽn thở cấp tính nghiêm trọng, và CoV là chữ viết tắt của Corona Virus) bùng phát năm 2002 ở Quảng Đông, Trung Quốc, rồi tàn lụi sau 2 năm. Loại thứ hai là MERS-CoV (MERS là chữ viết tắt của Middle East Respiratory Syndrome, chứng nghẽn thở Trung Đông) bùng phát ở Vương Quốc Ả Rập Sê Út, Trung Đông năm 2012, và thỉnh thoảng vẫn còn bùng nổ rải rác ở Trung Đông. Loại thứ ba là SARS-Cov-2, gây ra đại dịch toàn cầu COVID-19 (covid-19 là viết tắt của chữ COronaVIrusDesease of 2019).

2.VI RÚT SARS-CoV-2

Không phải là vi rút nào cũng độc hại. và có những thứ độc hại không phải là vi rút. Những vật thể có thể gây thương tích hay bệnh tật cho con người được gọi là Tác Nhân Gây Bệnh (Pathogen). Có 4 loại pathogen, đó là: vi khuẩn (bacteria), nấm (fungi), ký sinh trùng (parasite) và vi rút (virus). Vi rút không được coi là một sinh vật vì chúng không thể sinh sản và có một cuộc đời rất ngắn ngủi trừ khi bám vào được một ký chủ (host) như tế bào của con người hay động vật. Một khi xâm nhập được vào tế bào của con người, nó sẽ dùng những thông tin di truyền có sẵn trong tế bào để tạo ra những bản sao của chính nó khiến dân số vi rút gia tăng và gây hư hại cho tế bào rồi bám vào các tế bào khác Quy trình sinh sản này được lập lại ở tế bào mới. Rồi khi dân số vi rút đã đủ đông chúng sẽ thoát ra ngoài cơ thể để xâm nhập vào một người khác. 

Vậy vi rút SARS-CoV-2 xâm nhập vào con người như thế nào? Chúng sinh trưởng với tốc dộ nào? Gây tổn thương ở những bộ phận nào trong cơ thể với mức nặng nhẹ ra sao? Tỷ số tử vong là bao nhiêu? Khả năng truyền nhiễm của chúng như thế nào? Chúng đã biến hóa ra sao? Tại sao những biến thể mới thay đổi vận tốc gây nhiễm hay tỷ lệ tử vong? Con người có những hệ thống đề kháng để chống lại chúng không? Đây là những câu hỏi đầu tiên cần phải đặt ra để tìm hiểu con vi rút này. Nhưng trước hết chúng ta hãy nhìn qua lịch sử của những trận dịch gây ra bởi vi rút thuộc chủng corona này cho nhân loại trong vòng 20 năm qua.

3.NHỮNG TRẬN DỊCH GÂY RA BỞI VI RÚT CORONA TRONG 20 NĂM QUA

Như tên gọi ám chỉ, Vi rút Corona là một chủng của vi rút có hình dạng một vương miện gây ra bệnh nghẽn thở cấp tính. Trong 2 thập niên đầu của thế kỷ 21 đã có 3 vụ bùng phát của chủng này.

Trận dịch đầu xẩy ra hồi tháng 11 năm 2002 tại Foshan, tỉnh Quảng Đông nhưng mãi đến tháng 2 năm sau Trung Quốc mới báo cho Tổ Chức Y Tế Quốc1 Tế (WHO) biết và ngay sau đó WHO đưa ra báo động toàn cầu. Từ tháng 11 năm 2002 đến tháng 7 năm 2003, dịch này đã lan ra 30 lãnh thổ và quốc gia trên thế giới, gây nhiễm cho 8,110 người và 811 tử vong. Việt nam là quốc gia đứng thứ 6 sau Trung Quốc, Hồng Kông, Đài Loan, Canada và Singapore về số ca nhiễm và tử vong. Ngày 18 tháng 5 năm 2004, sau 2 tuần không thấy có ca nào trên thế giới, WHO tuyên bố dịch này đã chấm dứt. Nghiên cứu những dữ liệu sơ bộ lúc đầu về vi rút này, khoa học gia cho là chúng được xâm nhập vào con người từ mèo dừa (palm civet), một loại động vật hoang dã được nuôi trong nhiều nông trại ở Trung Quốc vì thịt của chúng là một loại thức ăn được ưa chuộng và có 2 đầu bếp nấu thịt mèo dừa ở Hồng Kông đã bị nhiễm. Tuy nhiên, mèo dừa chỉ được coi là vật trung gian, nguồn chính là dơi móng ngựa vì vi rút tương tự thấy có trong các loài dơi này. Những thí nghiệm sau này thấy chúng chỉ tăng trưởng trong tế bào con người và dơi cho nên đường nhiễm có thể đi thẳng từ dơi mà không qua một động vật trung gian. Vi rút gây ra trận dịch này được đặt tên là SARS-CoV vì nó là một loại vi rút corona và gây ra bệnh nghẽ thở mãn tính nghiêm trọng (Severe Acute Respiratory Syndrom).

Trận dịch thứ hai xẩy ra vào tháng 4 năm 2012 tại vương quốc Ả Rập Sê Út (Kingdom of Saudi Arabia), cũng là một loại corona gây ra bệnh nghẽn thở. Từ lúc bột phát năm 2012 cho đền năm 2021, bệnh đã phát tán ra 27 quốc gia ở Trung Đông, Phi Châu, Nam Mỹ, Nam Á và Đông Á với 2,580 ca nhiễm và với 858 người bị tử vong. Tỷ lệ tử vong của MERS-CoV cao gấp hơn 3 lần tỷ lệ tử vong của SARS-CoV của năm 2002. Những người bị nhiễm đầu tiên ở Ả Rập Sê Út là từ lạc đà, sau đó nó trở thành truyền nhiễm lan ra người khác trong gia đình hay nằm trong cùng bệnh viện rồi lan tỏa ra mọi nơi khác. Giống lạc đà này là giống Dromedary từ Bắc Phi và được nhập khẩu vào Thổ Nhĩ Kỳ, Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, Ả Rập Sê Út và các quốc gia trung đông khác. Khảo sát năm 2003 cho thấy loại lạc đà này đã mang vi rút MERS-CoV từ mấy chục năm trước ở Bắc Phi. Xét nghiệm loại lạc đà khác ở Kazakhstan hay Mông Cổ đều không thấy có vi rút này. Vì thế lạc đà dromedary được coi là động vật trung gian mang vi rút từ dơi rồi xâm nhập vào người. Tuy nhiên một cuộc xét nghiệm 15 con cừu Nam Mỹ Alpaca nuôi cùng một trại với lạc đà dromedary tháng 4 năm 2015 ở Qatar cho thấy con nào cũng có vi rút MERS-CoV. Những kết quả này cho thấy cừu alpaca cũng có thể là nguồn chứa vi rút này (alpaca là một loại cừu nuôi để lấy lông làm áo len hay chăn đắp ở Peru và Chile).

Trận dịch thứ ba xẩy ra ở Trung Quốc vào cuối năm 2019. Vi rút này cũng là một loại vi rút corona gây ra bệnh nghẽn thở cấp tính nghiêm trọng, tức là một loại SARS-CoV. Để phân biệt vi rút corona này với loại vi rút corona gây ra trận dịch năm 2002, nó được đặt tên là SARS-CoV-2. Bằng chứng cho thấy bệnh này bùng phát ở Vũ Hán, Trung Quốc vào tháng 11 năm 2019, hoặc có thể sớm hơn. Nhưng cũng như dịch SARS-CoV xẩy ra năm 2002, cả hơn một tháng sau, 31 tháng 12 năm 2019, Trung Quốc mới loan báo cho Tổ Chức Y Tế Quốc Tế (WHO) biết. Ngày 30 tháng 1, 2020, WHO tuyên bố đây là một bệnh truyền nhiễm đáng quan ngại rồi 40 ngày sau, ngày 11 tháng 3, 2020, tuyên bố đây là một đại dịch toàn cầu. Từ lúc xuất hiện cuối năm 2019 đến đầu tháng 9, 2021 đã có hơn 224 triệu người bị nhiễm và hơn 4.6 triệu người tử vong ở 220 quốc gia và lãnh thổ. So với 2 lần trước, đại dịch Covid-19 tuy mới chưa được 2 năm đã số người bị nhiễm cao gấp hơn 27 ngàn lần so với SARS-CoV của năm 2002 và cao gấp hơn 86 ngàn lần so với MERS-CoV của năm 2012. Tuy tỷ lệ tử vong/số ca nhiễm chỉ là 2% so với 10% của SARS-CoV và 30% của MERS-CoV, nhưng số người tử vong của Covid-19 đến nay đã cao gấp 5,697 lần so với SARS-CoV và cao gấp 5,385 lần so với MERS-CoV.

4.TÌM HIỂU VI RÚT SARS-CoV-2

Những thông tin ban đầu đưa ra bởi Trung Quốc cho biết dịch bùng ra từ Vũ Hán do vài người bị nhiễm qua đụng chạm với một con thú hoang nào đó có vi rút SARS-CoV-2 ở chợ Hoa Nam (Huanan), một chợ bán hải sản và thịt động vật hoang dã ở Vũ Hán vào cuối tháng 12, 2019. Ca đầu tiên được Chính phủ Trung Quốc loan báo cho WHO là một bệnh nhân ở Vũ Hán, bị nhiễm ngày 31 tháng 12, 2019. Chỉ một tuần sau đó, ngày 8 tháng 1, 2020, Trung Tâm Kiểm Xoát Y Tế của Vũ Hán tuyên bố đã phân lập (isolate) được con vi rút và 2 ngày sau cho công bố bản sắp xếp thứ tự của hệ gen (genome sequence) của vi rút. Ngay ngày hôm sau, 5 bài phân tích của khoa học gia ở Viện Dịch Tễ Học Vũ Hán (Wuhan Institute of Virology) được tung ra online. Chỉ có genome sequence mới cho ta biết được cấu trúc di truyền của vi rút, nó sinh sôi nẩy nở như thế nào và biến đổi ra sao. Vì đây là một đại dịch toàn cầu, để có thể nhanh chóng đưa ra những giải pháp nhằm ngăn chặn đại dịch, WHO đã kêu gọi chia sẻ các cuộc nghiên cứu và các dữ liệu để cho khoa học gia trên toàn thế giới có thể truy cập được. Hiện nay có mấy trung tâm lưu giữ những tài liệu các khoa học gia toàn cầu gửi tới như National Center for Biotechnology Information của Mỹ, European Molecular Biology Laboratory của European Bioinformatics Institue của Âu Châu, DNA Data Bank của Nhật Bản hay Global Initiative on Sharing All Influenza Data (GISAD). Chỉ 9 tháng sau sự bùng phát của SARS-CoV-2 ở Vũ Hán, SARS-CoV-2 Genomic Epideminoly platform của GISAD đã thu nhận được hơn 100,000 dữ liệu gửi tới.

Vậy khảo sát cấu trúc di truyền của vi rút được làm như thế nào?

Sự phát triển của mỗi cá nhân được chỉ định bởi cấu trúc di truyền gọi là Hệ Gen (Genome). Genome là một khối dữ liệu chứa tất cả thông tin về di truyền của sinh vật, gồm chuỗi acid DNA hay RNA. DNA, viết tắt chủa chữ DeoxyriboNucleicAcid, là hai sợi phân tử (linear molecule) nằm trong các tế bào của một sinh vật, chứa đựng những mã hướng dẫn cho sinh vật phát triển, sinh tồn và tái tạo. Phân tử của DNA gồm 4 phân tử nhỏ gọi là nucleotides, những hỗn hợp hóa chất được coi là nền tảng của nucleic acid. Bốn hóa chất nền tảng của DNA được gọi tên bằng 4 chữ cái là A (Adenine), C (Cytosine), G (guanine) và T (thymine). DNA có hình dáng một chuỗi 2 sợi dính với nhau như một thang dây soắn lại với nhau. Mỗi nấc của thang dây là một đôi hóa chất nền (base pair) kết nối với nhau. DNA của con người là chuỗi thang rất dài, có tới 3.2 tỷ đôi hóa chất nền, phân phối trong 23 cặp Nhiễm Sắc Thể (Chromosome). Trong mỗi cặp chromosome, một cái là từ người mẹ và một cái là từ người cha. DNA có thể coi là một bảng thiết kế chi tiết (blueprint) tất cả thông tin về di truyền. Mặt khác, RNA , viết tắt của chữ RiboNucleicAcid, Có hình một sợi đơn nhưng cũng giống như DNA, chúng là những phân tử chứa đựng thông tin về di truyền. RNA cũng có 4 hóa chất nền, 3 loại giống như DNA nhưng loại thứ tư không phãi là Thymine mà là U (Uracil). RNA ngắn hơn DNA nhiều, nó chỉ có trên dưới 30,000 hóa chất nền. Có 3 loai RNA quan trọng là messenger RNA (mRNA), transfer RNA (tRMA) và ribosomal RNA (rRNA). Chức năng của mRNA là sao lại thông tin từ DNA, biến nó thành một công thức để tạo ra protein rồi đưa vào “xưởng chế tạo protein”, một quy trình được gọi là Transcription. Chức năng của tRNA là mang amino acid, nguyên liệu căn bản đẻ tạo protein, vào “xưởng chế tạo protein” theo chỉ dẫn của mRNA, một quy trình được gọi là Translation. Còn rRNA thì chính là “xưởng chế tạo protein”. Genome của một số vi rút như vi rút corona là RNA. Những loại vi rút này được gọi là RNA vi rút. SARS-CoV-2 là một RNA vi rút. Các loại RNA vi rút còn được chia ra làm hai loại: positive sense và negative sense. Vi rút với positive sense genome có thể hoạt động như messenger RNA và có thể tạo ra protein thẳng từ tế bào bị nhiễm. Loại này gồm những vi rút như MERS-CoV, SARS-CoV và SARS-CoV-2.

Khi một số lớn con người hay thú vật bị nhiễm với một vi rút trong cùng một khung thời gian, ta goi đó là một trận dịch (epidemic). Ngành khoa học chuyên về trận dịch là Genomic Epidemiology. được định nghĩa như một ngành khoa học sử dụng dữ liệu của sự sắp xếp thứ tự của gen (genomic sequence) để biết được cấu trúc di truyền của vi rút. Genome sequence là một bảng liệt kê thứ tự của 4 hóa chất nền tảng của chuỗi RNA. Những dữ liệu này sẽ cho ta biết về cấu trúc di truyền của vi rút, do đó có thể hiểu được vi rút xâm nhập cơ thể như thế nào, chúng tiến hóa, sinh sản ra sao, vân vân. Nó cũng cho phép khoa học gia kết nối những khảo sát của nhiều đia phương, từ một cộng đồng nhỏ đến toàn thế giới. Khoa học gia cũng có thể kết nối dữ liệu genome sequence của vi rút lấy từ những bệnh nhân khác nhau để chỉ định ai là nguồn của sự truyền nhiễm. Khảo sát genome sequence từ những địa danh khác nhau, khoa học gia cũng có thể chỉ định được sự phân phối của vi rút ở những vùng khác nhau, do đó có thể khám phá ra sự đa dạng (diversity) của vi rút. Một trong những khám phá quan trọng từ genome sequencing là cách phản ứng của hệ miễn dịch với sự xâm nhập của vi rút, một khám phá cần thiết cho sự thiết kế điều trị và thiết kế vaccine.

5.XÂM NHẬP GÂY BỆNH VÀ TRUYỀN NHIỄM CỦA VI RÚT

Như đã nói ở trên, vi rút chỉ sống được vài giờ đến vài ngày và không thể sinh sản trừ khi chúng xâm nhập vào được tế bào của một ký chủ như người hay động vật rồi dùng bộ máy sinh sản của tế bào ký chủ để phát triển sinh sản ra những vi rút con. Mỗi loại vi rút có một cách xâm nhập khác nhau, tùy theo cấu trúc sinh học của chúng. SARS-CoV-2 là một vi rút hình cầu. Bộ di truyền của nó là một sợi RNA có 29,903 bases và cũng như những vi rút corona khác như MERS-CoV, nó có 4 loại protein cấu trúc. Đó là Spike protein S (protein mũi nhọn), Envelope protein E (protein phong bì), Membrance protein M (protein màng bọc) và Nucleocapsid N (protein vỏ ngoài). Protein N giữ chuỗi RNA còn 3 protein kia làm thành một phong bì bao quanh.

Trong công cuộc xâm nhập, protein S đóng vai trò chủ chốt. Nó làm vi rút bám được và kết nối với màng của tế bào ký chủ. Nó chỉ có thể làm được việc này với tế bào ký chủ có một thụ thể (receptor) thích hợp với nó. Thí nghiệm cho thấy SARS-CoV-2 chỉ có thể bám vào tế bào nào trên bề mặt có chất Angiotensin Converting Enzyme 2 (ACE2). SARS-CoV-2 có vẻ bám được ACE2 mạnh hơn so với SARS-CoV. Trong con người tế bào có ACE2 ở trên mặt ở gần như mọi bộ phận, từ mũi, họng, phổi, thận, tim, gan, hệ hô hấp, hệ tiêu hóa cho đến trung tâm não bộ. Vì vi rút SARS-CoV-2 xâm nhập vào người qua không khí nên hai con đường chính là mũi và miệng và ngay sau đó là khí quản, đường vào phổi và hệ thống tiêu hóa. Tổn thương do vi rút gây ra qua đường mũi khiến bệnh nhân mất khứu giác. Tổn thương do vi rút gây ra qua đường miệng khiến bệnh nhân mất vị giác. Tổn thương qua đường hô hấp vào phổi và hệ tiêu hóa khiến bệnh nhân bị nghẽn thở và bị tiêu chảy. Vi rút cũng có thể gây tổn thương cho hệ bài tiết làm tổn thương thận đưa tới tử vong. Một điều quan trọng hơn nữa là vi rút có thể gây hư hại cho trung tâm não bộ, đưa đến những sự cố từ nhức đầu, mất trí nhớ đến đột quỵ.

Quy trình xâm nhập vào tế bào con người rồi nhờ đó sinh sôi nẩy nở của vi rút SARS-CoV-2 thật ra tương đối giản dị. Spike protein S của SARS-CoV-2 có 2 đơn vị: S1 dùng để bám vào tế bào ký chủ và S2 dùng để hòa nhập với protein màng của tế bào rồi len vào trong tế bào. Quá trình này của vi rút được ví như thể vi rút dùng S-protein như một chìa khóa để mở cửa ACE2 của tế bào. Một khi vào được bên trong tế bào, nó sẽ mở RNA của nó ra và mRNA bắt đầu công việc Transcription, tức là chép lại mã hướng dẫn tạo sinh trưởng của DNA, chuyển nó thành một công thức tạo protein để đưa vào “xưởng” chế tạo protein rRNA. Mặt khác tRNA mang amino acid, nguyên liệu chính để tạo protein, vào rRNA để sản xuất protein, một khâu được gọi là Translation. Công việc này sẽ tạo ra những bản sao của chính nó, vói sợi RNA mới cùng với protein và enzyme làm vỏ và màng phong bì bọc ngoài để thành những con virion (vi rút con cùng loại) rồi thoát ra ngoài hay len vào tế bào bên cạnh. Dữ liệu khoa học cho thấy SARS-CoV-2 có khả năng kết nối các tế bào của ký chủ với nhau để có thể len thẳng vào tế bào mới mà không bị lộ diện để bị tấn công bởi các tế bào sát thủ hay bởi những kháng thể (antibodies) của hệ miễn dịch. Ở giai đoạn bị nhiễm nặng nhất, một bệnh nhân có thể có từ 10 tỷ đến một ngàn tỷ con virion.

Vi rút SARS-CoV-2 có thể được truyền nhiễm từ người hay thú vật bị nhiễm. Đường truyền nhiễm từ người qua người dễ dàng nhất cho vi rút là qua không khí. Một người bệnh khi hắt hơi, nói chuyện hay ca hát có thể làm bay ra vu rut đang có ở trong người. Bất cứ ai đứng gần có thể bị nhiễm vì hít không khí có vi rút. Những bộ phận của hệ hô hấp và hệ tiêu hóa đều có tế bào với thụ thể ACE 2 khiến SARS-CoV-2 có thể bám vào rồi bắt đầu quy trình xâm nhập và sinh trưởng. Thú vật mang vi rút SARS-CoV-2 cũng có thể gây nhiễm cho người qua hơi bốc từ nước tiểu hay từ phân của chúng. Vi rút cũng có thể sống một thời gian ngắn trên nhiều bề mặt như giấy, kim loại, quần áo cho nên đung chạm vào những vật thể này cũng có thể gây nhiễm. Vì phần phủ bên ngoài của vi rút thuộc dạng protein mỡ nên có thể loại chúng bằng xà phòng. Rửa tay, rửa mặt hay tắm bằng xà phòng là một cách loại vi rút khỏi người một cách hiệu quả. Ngoài ra SARS-CoV-2 chỉ hợp với nhiệt độ 370C, nhiệt độ trung bình trong người, vì thế ngồi xông chừng 10 hay 15 phút mỗi ngày cũng là một cách điều trị nếu bị nhiễm nhẹ. Vì bao giờ thụ thể ACE2 cũng có trên mặt nhiều tế bào trong cơ thể con người, cho nên dù đã bị nhiễm rồi bình phục hay dù đã chích 2 hay 3 mũi vaccine cũng không thể tránh không bị nhiễm lại. Sự khác biệt là sau khi bình phục hoặc sau khi đã chích 2 hay 3 mũi vaccine, trí nhớ của tế bào T và B sẽ giúp hệ miễn dịch có phản ứng nhanh chóng nên có bị nhiễm sẽ là nhiễm nhẹ hay không có triệu chứng. Đối với những người cao tuổi, lượng tế bào T và kháng thể antibody càng ngày càng it nên nếu cộng thêm có bệnh nền thì bị nhiễm lại vẫn có thể dẫn tới tử vong. Vì thời kỳ ủ bệnh của SARS-CoV-2 là khoảng 3 đến 5 ngày, nếu thấy có triệu chứng ngứa cổ hay ho thì nên xông ngay khoảng 15-20 phút hàng ngày trong vài ngày, như một cách trị liệu tại nhà.

6.HỆ THỐNG ĐỀ KHÁNG CỦA CON NGƯỜI

Hệ thống đề kháng của con người để chống lại thương tích hay dịch bệnh do pathogen gây ra được gọi là Hệ Miễn Dịch (immune system). Có 2 hệ miễn dịch: Hệ miễn dịch bẩm sinh (innate immune system) và Hệ miễn dịch thích nghi (adaptive immune system).

Hệ miển dịch bẩm sinh là hệ thống đề kháng con người có sẵn từ khi ra đời. Nó gồm những hàng rào vật chất, những động tác và những tế bào sát thủ có thể tiêu diệt các loại pathogen, từ vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng đến vi rút. Hàng rào vật chất của hệ miễn dịch là da, tóc, lông mi và những bộ phận có màng chứa dịch nhờn như mũi, họng. Ngoài ra còn có những hóa chất trong máu và hệ thống tế bào đề kháng. Pathogen chứa những phân tử gọi là antigen. Chúng có thể là protein, hóa chất hay mỡ. Antigen có thể coi như là thẻ căn cước của pathogen qua đó hệ miễn dịch có thể nhận dạng và đáp ứng. Hệ miễn dịch bẩm sinh có phản ứng nhanh chóng chỉ trong vài giờ khi nhận ra có một antigen xâm nhập. Đội ngũ tế bào của hệ miễn dịch bẩm sinh gồm có (1) những tế bào Phagocytic vây quanh antigen rồi giệt antigens, (2) những tế bào Macrophase có khả năng đi bất cứ đâu để tấn công, (3) tế bào Natural Killer dùng để tiêu hủy những tế bào bị nhiễm, và (4) những tế bào Dendritic dùng để báo động cho hệ miễn dịch.

Mặt khác, hệ miễn dịch thích nghi không phải là một hệ miễn dịch tổng quát như hệ miễn dịch bẩm sinh: nó là hệ miễn dịch đặc thù dùng để chống lại một antigen nhất định. Hệ thống miễn dịch thích nghi hơi phức tạp hơn hệ thống bẩm sinh một chút. Trước hết một antigen phải được qua một quy trình kiểm định và nhận diện. Sau khi đã nhận diện được antigen, hệ miễn dịch thích nghi sẽ đưa ra một đội quân gồm những tế bào miễn dịch chuyên để tấn công antigen đó. Vì thế phản ứng của hệ miễn dịch thích nghi châm hơn nhiều, có thể vài ngày hay lâu hơn, so với hệ miễn dịch bẩm sinh. Đội ngũ tế bào đề kháng của hệ miễn dịch thích nghi gồm có 2 loại tế bào: tế bào B và tế bào T. Cả hai tế bào này đều là tế bào bạch huyết và bắt đầu từ trong tủy. Khi trưởng thành tế bào T rời lên ngụ ở Tuyến Ức (Thymus) vì thế chúng mang tên là tế bào T, còn tế bào B thì luân chuyển trong các mạch máu. Hệ miễn dịch thích nghi có 2 chiến thuật dùng để loại trừ hay ngăn cản sự bành trướng của antigen:

Chiến thuật thứ nhất là với tế bào T. Có 4 loại tế bào T: (1) tế bào sát thủ cytotoxic T cell, còn được gọi là CD8+ , dùng để tiêu hủy những tế bảo đã bị nhiễm, (2) tế bào hỗ trợ Helper T cell, còn được gọi là CD4+, tiết nra một loại protein gọi là Cytokine dùng để lôi kéo Macrophases và Cytotoxic cells vào cuộc, (3) tế bào quản lý Regulartory T cell, dùng để kết thúc đề kháng của hệ miễn dịch một khi các antigen đã bị loại trừ, và (4) Memory T cell là những tế bào T duy trì trí nhớ về loại antigen vừa được trừ khử để nếu loại antigen này xâm nhập lại trong tương lai thì hệ miễn dịch có thể có phản ứng kịp thời và hiệu quả hơn.

Chiến thuật thứ 2 là với tế bào B. Với báo động về sự xâm nhập antigen của dendritic cell và hỗ trợ của Helper T cell, những tế bào B trở thành những tế bào Plasma cells có khả năng tiết ra kháng thể (antibodies) để vô hiệu hóa (neutralize) antigens. Ngoài plasma cells, B cells cũng có Regulartory B cells và Memory B cells, giống như T cells.

7.SỰ TIẾN HÓA CỦA VI RÚT, ĐỘT BIẾN VÀ BIẾN THỂ

Trong khi sự tiến hóa của con người (human evolution) được coi là qua sự lựa chọn tự nhiên (natural selection), sự tiến hóa của vi rút là qua sự lựa chọn di truyền (genetic selection). Những biến đổi nhỏ gây ra bởi sự đột biến (mutation), xẩy ra khi có một sai lầm nào đó đã được đưa vào genome của vi rút. Những biến đổi lớn gây ra bởi sự tái tổ hợp (recombination), xẩy ra khi một số vi rút cùng gây nhiễm trao đổi thông tin về di chuyền và tạo ra một vi rút mới. Không phải là biến đổi nào cũng quan trọng. Trong trường hợp vi rút gây ra bệnh cúm, một đột biến có thể làm thay đổi phản ứng của hệ miễn dịch, tăng đề kháng của vi rút với thuốc trị bệnh và tăng độ nghiêm trọng của bệnh. Đối với vi rút SARS-CoV-2 gây ra đại dịch Covid-19, ta chưa có đủ thời gian và dữ liệu để xác định tính chất của mỗi biến đổi.

Đột biến ở một sinh vật có thể được định nghĩa là xác suất một sự thay đổi về thông tin di truyền được đưa vào thế hệ sau. Đối với vi rút, một thế hệ là một chu kỳ từ lúc vi rút xâm nhập cho đến khi tạo ra được những virion mới rồi ra khỏi tế bào ký chủ. Loại vi rút nào có suất đột biến càng nhanh thì hệ miễn dịch và phương pháp trị liệu càng ít hiệu quả. Lý do là đột biến có thể làm thay đổi protein của vi rút khiến hệ miễn dịch, thuốc trị liệu hay vaccine không còn nhận ra nó nữa. Trường hợp bệnh cúm influenza là một thí dụ điển hình: influenza vaccine đã phải thay đổi hàng năm để theo kịp những biến thể mới tạo ra bởi mutations hàng năm của vi rút influenza.

Một khi đã xâm nhập và chui vào được bên trong của tế bào ký chủ, vi rút sẽ dùng mã trong DNA để tạo ra bản sao của chính nó, như đã trình bày ở Phần 5. Với con người, con cái không phải là bản sao của bố hay của mẹ nhưng là hỗn hợp của cả hai. Nếu có một đột biến (mutation) xẩy ra thì đứa con có thể khác nhiều với bố mẹ: bố mẹ có thể thấp bé nhưng đứa con lai cao lớn chẳng hạn. Thay đổi cũng bị ảnh hưởng của môi trường như địa dư hay chế độ ăn uống. 

Đột biến trong vi rút cũng có tác động tương tự: nó sẽ tạo ra những bản sao của chính nó trừ khi có những đột biến xẩy ra. Những đột biến của vi rút chỉ đáng quan tâm nếu nó có tác động vào khả năng lây nhiễm hay tăng độ nghiêm trọng của bệnh có thể dẫn tới tử vong. Vì thế những đột biến quan trọng là những đột biến xẩy ra ở Spike protein. Cho tới nay có 4 biến thể đáng quan tâm (variants of concern), đó là Alpha (B.1.1.7), Beta (B.1.351), Delta (B.1.617.2) và Mu (B.1.621). Biến thể Alpha xẩy ra ở Anh Quốc tháng 9, 2020, gây ra bởi 4 đột biến ở Spike protein của vi rút: E484K, N501Y, D614G và P681H. Trong số đó, 3 đột biến E484K, N501Y và D614G cũng nằm trong 5 đột biến gây ra biến thể Beta ở Nam Phi, tháng 9, 2020. Biến thể Delta xẩy ra ở Ấn Độ tháng 12, 2020, gây ra bởi 4 đột biến, trong đó cũng có D614G. Biến thể MU gây ra bởi 8 đột biến: T95I, YY144-145TSN, R346K, E484K, N501Y, D614G, 57 P681H, and D950N trong đó D50N củng là một đột biến gây ra biến thể Delta. Biến thể MU xuất hiện đầu tiên ở Columbia tháng 1, 2021. 

Từ tháng 3 đến tháng 8, 2021 số ca nhiễm hàng ngày đã lên tới 33,594 (26 tháng 6, 2021) và đã lan ra 39 quốc gia vào thời điểm này. Nhưng mãi đến ngày 30 tháng 8, 2021 WHO mới tuyên bố MU là một biến thể đáng chú ý (variant of interest) vì thế chưa có nghiên cứu gì nhiều về biến thể này. Tuy nhiên một nghiên cứu mới đây của giáo sư Kai Sato của đại học Tokyo cùng với một nhóm khoa học gia ở 3 đại học khác ở Nhật, cho thấy khả năng né tránh antibodies do vaccines huy động, lớn hơn gấp 7.6 lần so với các biến thể trước trong những người đã được tiêm Pfizer-BioNTech vaccine.

Nghiên cứu cũng cho thấy biến thể Alpha có khả năng gây nhiễm 50% cao hơn và 36% đến 71% độc hại hơn là SARS-CoV-2 lúc mới phát hiện. Biến thể Delta có khả năng gây nhiễm 60% cao hơn Alpha. Một nghiên cứu đăng trên Nature báo cáo số lượng vi rút xâm nhập của Delta cao hơn gấp 1,000 lần so với Alpha và lượng vi rút của những người bị nhiễm sau khi đã tiêm đủ 2 mũi vaccine cũng bằng như lượng vi rút của những người bị nhiễm chưa tiêm vaccine và khả năng gây nhiễm cũng ngang nhau. Dữ liệu thu nhập ở Anh Quốc cho thấy số phải nhập bệnh viên cao hơn 2.61 lần và số phải đưa vào phòng săn sóc bệnh nặng (intensive care) cao hơn 1.67 lần so với Alpha.

Vì sự gia tăng chức năng lây nhiễm của SARS, hy vọng có được miễn dịch cộng đồng càng ngày càng trở thành xa vời. Khi SARS-CoV-2 mới xuất hiện và chưa có biến thể nào, nhiều khoa học gia đã ước tính nếu 60% dân số đã tiêm đầy đủ vaccine thì sẽ có miễn dịch cộng đồng. Khi Alpha và Beta xẩy ra, ước tính miễn dịch cộng đồng tăng lên thành 80% dân số đã tiêm vaccine. Đến khi Delta xẩy ra thì không ai muốn nói về miễn dịch cộng đồng nữa. Vấn đề bây giờ đặt ra là làm sao sống chung với covid-19. Cũng như dịch cúm, covid-19 có thể còn ở với chúng ta nhiều năm nữa. Tuy nhiên nếu mọi người đều tiêm vaccine thì dù có bị nhiễm cũng chỉ là nhiễm nhẹ và hiếm khi phải vào điều trị trong bệnh viện, cho nên nếu ta đã sống chung được với bệnh cúm hơn 100 năm qua thì ta cũng có thể sống với covid, nhưng cũng như bệnh cúm, ta sẽ phải tiêm Covid-19 vaccine hàng năm.

8.NGĂN CHẶN COVID-19 VỚI VACCINE

Mục tiêu chính của vaccine là để hỗ trợ và tăng cường khả năng miễn dịch. Mỗi vaccine chỉ nhằm tới một dịch tễ gây ra bởi một loại vi rút cho nên hệ miễn dịch mà vaccine thiết kế để hỗ trợ là hệ miễn dịch thích nghi. Để gây ra được phản ứng miễn dịch, phương pháp truyền thống dùng những con vi rút “giả”, như những con vi rút được phân lập (isolate) từ người bệnh rối làm nó yếu đi hay bất hoạt rồi cấy vào người. Những con vi rút giả này sẽ giống hệt như những con vi rút “thật” nhưng chúng vô hại. Hệ thống miễn dịch sẽ nhận diện và đáp ứng. Sau đó sẽ biết cách đáp ứng với vi rút “thật” và tiêu giệt chúng với vũ khí của hệ miễn dịch.

Có lẻ ít người nghĩ chữ “vaccine” là từ chữ “con bò” mà ra (vaccine có gốc từ chữ La Tinh Vaccinae có nghĩa là con bò). Cách ngăn chặn một bệnh truyền nhiễm bằng phương pháp mà bây giờ được gọi là vaccination được phát minh và ứng dụng để trị bệnh đậu mùa (small pox) của bác sĩ Edward Jenner năm 1796. Bác sĩ Jenner là một bác sĩ nông thôn thuộc hạt Gloucestershire của Anh. Ông nhận thấy một số nông dân làm việc trong trại nuôi bò thường hay có những mụn nhỏ ở cánh tay do vắt sữa bò, gọi là cowpox. Nhưng những mụn này thường là vô hại. Để thí nghiệm, ông lấy vi rút của cowpox và tiêm vào một cậu bé 8 tuổi tên là James Phipps. Sáu tuần sau Jenner tiêm vi rút đậu mùa vào cậu bé và thấy cậu bé không hề phát triển bệnh đậu mùa. Vì lấy nguyên liệu từ bò để trị bệnh, bác sĩ gọi phương pháp của ông là “vaccine” và năm 1798 cho xuất bản cuốn Inquiry into Causes and Effects of Variolae Vaccinae, một tác phẩm trở thành kinh điển trong y học. Cho đến năm 1885, từ “vaccine” chỉ dùng để chỉ cách chữa bệnh đậu mùa từ cowpox. Tuy nhiên năm 1885 hóa học gia nổi tiếng người Pháp Louis Pasteur sáng chế được một hóa chất làm vaccine cho bệnh chó dại và đưa ra định nghĩa tổng quát cho vaccine: “Vaccine là phương pháp dùng vi sinh vật như vi khuẩn hay vi rút còn sống hay đã bị làm bất động đưa vào con người để gây miễn dịch”. Suốt hơn hai thế kỷ từ thời Jenner và Pasteur, không biết bao nhiêu loại vaccine đã được tạo ra để ngăn chặn các bệnh truyền nhiễm và không truyền nhiễm, từ bệnh sởi (measles), bệnh cúm (influenza) đến bệnh AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) và nhờ đó cả trăm triệu người đã được cứu sống.

Vậy để ngăn dịch Covid-19 lan tràn, ta đã có những vaccine gì? Sau hơn 200 năm, ngoài kỹ thuật truyền thống của Jenner và Paster, tiến bộ khoa học và kỹ thuật đã giúp triển khai nhiều loại vaccine khác nhau. Từ khi WHO tuyên bố Covid-19 là một đại dịch toàn cầu, đã có ít nhất 4 loại Covids-19 vaccine được sản xuất và tiêu thụ trên thị trường:

1. Vaccine được sản xuất với kỹ thuật truyền thống. Đây là các loại vaccine sản xuất ở Trung Quốc, dùng chính vi rút SARS-CoV-2 sau khi đã bị làm yếu đi hay bất động để tiêm vào người. Trong quá khứ, thời gian tạo được loại vaccine này an toàn và hiệu quả phải mất từ 3 đến 5 năm. Tuy nhiên Zhou Yusen một khoa học gia nổi tiếng của quân đội nhân dân Trung Quốc và cũng là nghiên cứu gia hàng đầu của Viện Dịch Tễ Học Vũ Hán, ngày 24 tháng 2, 2020 đã nộp đơn xin chứng nhận bản quyền một Covid-19 vaccine do ông bào chế, ba tuần trước khi WHO tuyên bố Covid-19 là đại dịch toàn cầu. Cơ quan tình báo Five Eyes loan báo vài tháng sau đó Zhou Yusen đã bị chết một cách bí mật. Trong khi đó đầu tháng 4 năm 2020, Trung Quốc đã cấp giấy phép cho vaccine sáng chế bởi Trung Tướng Wei Chen của quân đội nhân dân Trung Quốc, người được bổ nhiệm chức giám đốc Viện Dịch Nhiễm Học Vũ Hán tháng 1, 2020. Vaccine này mang tên Convidevia được sản xuất bởi công ty CanSino Biologics dưới quyền kiểm soát của quân đội. Truyền thông Trung Quốc đăng ảnh bà tướng này tiêm vaccine từ tháng 3, 2020. Bốn vaccines khác của Trung Quốc sau đó cũng được sản xuất và phân phối trên nhiều quốc gia và lãnh thổ: Coronavac, Sinopharm (Bắc Kinh), Sinopharm (Vũ Hán) và Anhui Zhifei. Hiệu quả của những vaccines này ra sao? Phân tích của CNBC cho thấy có 6 nước với trên 60% dân số đã tiêm vaccine, có tỷ lệ nhiễm cao nhất thế giới. Đó là United Arab Emirates (Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất), Seychelles, Mongolia (Mông Cổ), Uraguay, Chile và Anh Quốc, trong đó ngoại trừ Anh Quốc, 5 nước kia đều dùng vaccine Trung Quốc! 5 quốc gia này, cũng như một số các quốc gia khác như Brazil, Indonesia, Malaysia, Thái Lan, Phi Luật Tân bắt đầu ngừng dần sử dụng vaccine Trung Quốc.

2. Viral Vectored Vaccines sản xuất với công nghệ mới, như Oxford-AstraZeneca, dùng công nghệ ChAdOx của Viện Jenner. Khác với công nghệ truyền thống, Oxford-AstraZeneca không dùng vi rút SARS-CoV-2 mà dùng một loại vi rút gây bệnh cúm trong loài đười ươi để đưa mã di truyền cấu tạo protein S (Spike protein) của vi rút SARS-CoV-2 vào con người. Tế bào con người sau khi nhận được mã di truyền này sẽ tạo ra được protein S của vi rút dẫn tới phản ứng của hệ miễn dịch. Vaccine này đã được thử nghiệm với 23 ngàn người ở Anh Quốc, Brazil và Nam Phi, sau đó được thử nghiệm lâm sàng với 40 ngàn người ở Mỹ, Argentina, Columbia, Chile và Peru. Những thử nghiệm này cho thấy vaccine này có độ hiệu quả 76% sau 22 ngày tiêm mũi thứ nhất và 81.2% sau khi tiêm mũi thứ hai. Oxford AstraZeneca vaccine được WHO phê chuẩn để dùng trong trướng hợp khẩn cấp và bắt đầu được chích cho công dân Anh Quốc, Âu Châu và nhiều quốc gia khác từ tháng 1, 2021.

3. Vaccines mRNA dùng công nghệ mới nhất. Công ty Pfizer-BioNtech và Moderna của Mỹ dùng công nghệ mRNA để tạo ra Covid-19 vaccines. Công nghệ này không dùng vi rút nào, dù yếu hay bất động, nhưng dùng một mảnh mRNA như một phần mềm (software) chỉ dẫn cho tế bào tạo ra protein giống như của vi rút SARS-CoV-2 rồi đưa vào con người. Sau khi sản xuất được protein như hướng dẫn tế bào sẽ đẩy nó ra nằm trên mặt ngoài của tế bào. Hệ miễn dịch sẽ phản ứng khi nhận ra nó như một antigen. Khi vi rút SARS-CoV-2 có protein S xâm nhập, hệ miễn dịch sẽ đưa ra những chiến thuật để tiêu giệt chúng, như đã diễn tả trong phần Hệ Thống Đề Kháng của Con Người ở trên. Để đưa vaccine vào con người, cả Pfizer-BioNTech và Moderna đều dùng nano particles, tức là những hạt tuyệt nhỏ, trộn với một dung dịch hóa chất.

Ý tưởng có thể đưa RNA vào con người để tạo ra protein như ý muốn là một sáng kiến của bà Katalin Karikó, một phó giáo sư gốc Hung Gia Lợi của đại học Pensylvania. Suốt 6 năm cho tới 1995, bà cố gắng xin grant để làm thí nghiệm về vấn đề này nhưng đều bị từ chối vì ý tưởng của bà bị coi là ảo tưởng. Trở ngại chính là hệ miễn dịch của con người luôn chống lại bất cứ một xâm nhập nào của một vật thể ngoại lai. Vì thế nếu đưa RNA tạo vào tế bào con người nó sẽ bị tiêu hủy trước khi có thể hoạt động. Năm 1995 bà được cho biết sẽ được phong lên chức giáo sư nếu từ bỏ những nghiên cứu đang theo đuổi về RNA. Bà từ chối. Sau nhiều năm thí nghiệm với sự hỗ trợ của một đồng nghiệp, Weissman, họ khám phá ra phương pháp làm RNA nhân tạo né được hệ miễn dịch bằng cách tráo vài phân từ nền trong RNA. Họ thông báo kết quả này của họ trên một số bài đăng trên các báo khoa học, bắt đầu từ năm 2005. Những bài này được lọt vào mắt của 2 nhà khoa học, một tiến sĩ sinh học người gốc Canada, Derrick Rossi, đang là nghiên cứu viên ở đại học Stanford, California, và một khoa học gia người Đức gốc Thổ Nhĩ Kỳ, Ugur Sahin, người sáng lập BioNTech năm 2008 ở Mainz, Đức, và là giáo sư của đại học Zurich. Rossi được bổ nhiệm làm phó giáo sư của trường Y Học của đại học Harvard năm 2007. 

Qua sự cộng tác với một số khoa học gia ở Harvard và MIT, họ tiếp tục triển khai ý tưởng của Kariko và Weissman và năm 2012 lập ra công ty Moderna. Trong khi đó ở Đức, công ty BioNTech cũng nỗ lực theo đuổi tạo vaccine với kỹ thuật RNA. Nhưng vì công ty quá nhỏ để có thể làm thí nghiệm lâm sàng với cả ba bốn chục ngàn người. Vì thế họ phải thương thuyết với công ty Pfizer của Mỹ, một trong những công ty dược lớn nhất thế giới, để cộng tác. BioNTech cũng kéo được Katalin Kariko về làm việc với họ. Vì sản xuất vaccine với kỹ thuật RNA tương đối dễ dàng và nhanh chóng nên chỉ 2 tháng sau khi Who công bố Covid-19 là đại dịch toàn cầu, ngày 7 tháng 5, 2020 Pfizer-BioNTech đã nộp đơn xin giấy phép sản xuất với cơ quan Thực Phẩm và Dược Phẩm (FDA) của Mỹ. Moderna cũng nộp đơn vài tuần sau đó. Vaccine của Pfizer-BioNTech được phép sử dụng “trong trường hợp khẩn cấp” ngày 11 tháng 12, 2020., và Moderna được cấp phép một tuần sau đó.

Trong 3 loại kể trên, kết quả từ phòng thí nghiệm cũng như bằng chứng thực tế, cho thấy mRNA vaccines có độ hiệu lực cao nhất và cũng là loại vaccine an toàn nhất vì không dùng bất cứ loại vi rút nào để tiêm vào người. Đứng thứ hai về hiệu lực là viral vectored vaccines như Oxford-AstraZeneca. Ta không biết rõ được hiệu lực của các loại vaccine được sản xuất theo kỹ thuật cổ truyền, dùng chính vi rút SARS-CoV-2, như những vaccines của Trung Quốc vì Trung Quốc không thông báo kết quả trong phòng thí nghiệm hay thí nghiệm lâm sàng. Báo cáo dựa trên dữ liệu thực tế ở Brazil cho thấy độ công hiệu của Sinopharm chỉ là 50%, trong khi United Arab Emirates báo cáo những người đã tiêm 2 mũi Sinopharm không thấy có antbodies trong cơ thể. Cả Abu Dhabi và Dubai đều bắt buộc mọi người phải tiêm mũi thứ ba.

Vaccine có thể hỗ trợ và tăng cường khả năng miễn dịch như thế nào? Như đã nói ở trên, vaccine nhắm vào hệ miễn dịch thích nghi. Vũ khí của hệ miễn dịch thích nghi là 2 loại tế bào: tế bào T và tế bào B. Tùy theo loại vaccine, có loại chỉ có tác động với tế bào B để sản xuất neutralizing antibodies, có loại chỉ tác động tới tế bào T để giệt những tế bào bị nhiễm khiến vi rút không sinh sôi thêm được, và có loại vaccine có tác động tới cả tế bào T lẫn tế bảo B. Những nghiên cứu khoa học cho thấy antibodies tạo ra nhờ Covid-19 vaccine nhắm vào tế bào B để vô hiệu hóa vi rút SARS-CoV-2 có một cuộc đời tương đối ngắn ngủi. Đặc biệt với những biến thể mới, vi rút có khả năng né tránh được những kháng thể vô hiệu hóa (neutralizing antibodies). Điều này có nghĩa vaccine chỉ có hiệu lực một thời gian ngắn. Dữ liệu cũng cho thấy tế bào T bảo vệ một thời gian lâu hơn. Như đã nói ở trên, tế bào T không giết antigen nhưng giết tế bào bị nhiễm khiến vi rút không phát triển thêm được. Đối với những biến thể mới, khả năng của T cell có giảm nhưng rất nhẹ. Trong 3 loại vaccine kể trên, mRNA vaccines có tác động với tế bào T mạnh nhất và qua tế bào trí nhớ T (Memory T cell) duy trì được bảo vệ lâu nhất.

9.LƯỢNG VI RÚT TRONG NGƯỜI KHI BỊ NHIỄM VÀ REALTIME RT-PCR TEST

Số lượng vi rút trong người bị nhiễm tùy thuộc vào thời gian từ khi bị nhiểm và tùy thuộc người bị nhiễm có triệu chứng hay không có triệu chứng.

Số lượng vi rút trong người bị nhiễm được đo bằng lượng vi rút tìm thấy ở que bôi (swab) quét vào trong mũi cũa bệnh nhân. Kết quả một nghiên cứu từ Đức cho thấy lượng vi rút trung bình thấy ở mỗi swab là 6,760,000 và số lượng cực đại là 7,110,000,000 ở ngày thứ 5 kể từ ngày bị nhiễm. Sau ngày thứ 5, lượng vi rút trung bình trong mỗi swab giảm xuống còn 3,440,000. Cái swab cuối cùng thấy còn có vi rút là lấy vào ngày thứ 28. Tuy nhiên lượng vi rút cao hơn nếu lấy từ đờm. Lượng vi rút trung bình lấy từ đờm là 70,000,000/ml và số lượng cực đại là 23,000,000,000/ml.

Lượng vi rút trong người được đo như thế nào? Phương pháp đo lượng vi rút SARS-CoV-2 chính xác nhất là Real Time Reverse-Transcription-Polyrase-Chain-Reaction (Real time RT-PCR). RT PCR là một phương pháp để khám phá sự có mặt của một dữ liệu di truyền đặc thù của pathogen, dùng ánh sáng trắng (fluorescent) để đánh dấu dữ liệu di truyền muốn tìm. Như đã nói ở trên, SARS-CoV-2 là một loại RNA vi rút và trong quá trình tạo ra bản sao của chính nó, nó dùng mRNA để sao chép mã sản xuất protein trong DNA của tế bào, một quy trình được gọi là Transcription. Đảo ngược lại quy trình này, Reverse Transcription, ta sẽ thấy lại mảnh DNA mà vi rút đã sao chép để sinh sản nếu quả là có vi rút xâm nhập vào tế bào (nếu không có vi rút thì không có transcription và reverse transcription sẽ không thấy gì). 

RNA của vi rút được lấy từ mẫu swab. Swab được cho vào một hóa chất để loại các protein nằm bên ngoài để lại lõi RNA của vi rút. Một loại enzyme đặc biệt được dùng để đảo ngược quy trình transcription. Mảnh DNA nhìn thấy sẽ được phóng to ra cả trăm ngàn lần (vì RNA của vi rút chỉ là mộ hạt nhỏ li ti nằm trong cả hàng triệu nấc thang trong một mảnh DNA) rồi đưa vào máy RT-PCR. Máy này sẽ chạy qua những chu kỳ nóng rồi lạnh, gây ra những phản ứng hóa học để tạo ra những bản sao của mảnh DNA. Chu kỳ sau sẽ tạo gấp đôi bản sao của chu kỳ trước. Sau khi chạy 35 chu kỳ, khoảng 35 tỷ copy sẽ được tạo ra. Số chu kỳ cần có để đạt mức chỉ định được sự có mặt của vi rút gọi là Ngưỡng cửa chu kỳ (Cycle Threshold), thường được viết tắt là Ct. Ct càng thấp thì lượng vi rút càng cao. Ct≥35 có nghĩa là số lượng vi rút ở mức thấp, 25<Ct<35 có nghĩa là lượng vi rút ở mức trung, Ct<25 có nghĩa là lượng vi rút ở mức cao. Máy thường ngừng ở mức 37 chu kỳ, vì nếu qua 37 chu kỳ không thấy dấu vết vi rút thì coi như là không có vi rút trong người. Số lượng vi rút có thể dùng để biết xem có bị nhiểm Covid-19 hay không, và cũng để biết nếu nhiễm thì bị nhiễm nặng (Ct < 25) hay nhẹ (Ct ≥ 35).

PHỤ LỤC

NGUỒN GỐC CỦA SARS-CoV-2

Nguồn gốc của vi rút SARS-CoV-2 gây ra đại dịch Covid-19 là một đề tài tranh cãi gay cấn nhất trong những đề tài về Covid-19 vì nếu xác đinh được nguồn gốc của vi rút này ta có thể chỉ định được ai (người hay thú vật), hay cơ sở nào (chợ, bệnh viện, viện nghiên cứu) hay quốc gia nào phải mang trách nhiệm với nhân loại về đại dịch này.

Cho tới nay đã có 3 giả thuyết: (1) Covid-19 là một biến cố thiên nhiên: vi rút SARS-CoV từ dơi, nhiễm vào một thú vật rồi từ thú vật trung gian đó nhiễm vào người, sau đó nó có thể truyền nhiễm từ người này qua người khác, (2) vi rút này được tạo ra từ phòng thí nghiệm rồi bị rò rỉ ra khỏi phòng thí nghiệm hoặc vài nhân viên của phòng thí nghiệm bị nhiễm rồi lây ra cho người khác, và (3) vi rút được tạo ra trong phòng thí nghiệm dưới chương trình chiến tranh sinh học (Biological Warfare) rồi bí mật đưa vào những quốc gia thù địch. Cả 3 đều là giả thuyết vì chưa cái nào có thể được chứng minh rõ ràng và được chấp nhận.

(1) Covid-19 là một thảm họa thiên nhiên: vi rút là từ dơi, nhiễm vào một thú vật trung gian rồi thú vật đó truyền qua người. Tại sao vi rút không nhiễm thẳng từ dơi vào người mà phải đi qua một con vật trung gian? Lý do thứ nhất: Để có thể xâm nhập vào cơ thể con người, vi rút cần 2 điều kiện: tiếp cận và khả năng. Phải có sự tiếp cận giữa người và dơi mang vi rút thì mới có thể có truyền nhiễm từ dơi sang người. Điều này ám chỉ dân số của dơi phải có mật độ cao. Ngoài ra vi rút phải có khả năng xâm nhập vào cơ thể của người. Những nghiên cứu khoa học trong mấy năm đầu của thế kỷ sau khi có cuộc bùng phát của tận dịch SARS-CoV năm 2002-2004 ở Quảng Đông đều kết luận vi rút này có trong dơi, rồi nhẩy từ dơi qua một con vật trung gian rồi từ đó nhiễm vào con người. Những nghiên cứu về dơi cho thấy nhiều loài dơi, đặc biệt là dơi móng ngựa (Rhinolopus) có mang trong người nhiều loại vi rút Giống như SARS-CoV (SARS-like-CoV) nhưng những vi rút này không xâm nhập vào thân thể con người được vì chúng không có khả năng sử dụng một cách hữu hiệu phân tử tiếp nhận (receptor molecule) của con người (như ACE2 chẳng hạn), trừ khi chúng có một thay đổi rất lớn trong hệ di truyền. 

Chỉ có 2 cách điều này có thể xẩy ra: (a) chúng xâm nhập vào một thú vật đã mang một vi rút khác, rồi qua quy trình tổ hợp (recombination) vi rút của dơi có thêm một khu tiếp nhận mới (receptor domain) có khả năng bám vào được thụ thể ACE2, hay (b) qua quy trình tiến hóa tự nhiên, không tùy thuộc vào quy trình tổ hợp. Đây là câu cắt nghĩa của Shi Zhengli và Peter Daszak trong một bài báo đăng trên tạp chí khoa học Emerging Infectious Deseases tháng 12, 2006 để cắt nghĩa nguồn gốc trận dịch 2002-2004: từ dơi qua mèo dừa rồi từ mèo dừa qua người. (Như nhiều người đã biết, Shi Zhengli là khoa học gia chủ chốt về dơi của Viện Dịch Tễ Học Vũ Hán mà báo chí Mỹ gọi là “The Bat Woman” và Peter Daszak, chủ tịch của EcoHealth Alliance, New York, là người đã trả cho Viện Dịch Tễ Vũ Hán một số tiền $598,500 năm 2014 để nghiên cứu về dơi).Với dịch SARS-CoV năm 2002-2004, chỉ trong 4 tháng người ta đã tìm được con vật trung gian: đó là mèo dừa (palm civer) Tuy nhiên 7 năm sau, trong một bài cũng của Shi Zangli và Petr Daszak, đang trên Nature 28 tháng 11, 2013 họ lại tuyên bố nghiên cứu của họ cho thấy “vi rút giống SARS-CoV (SARS-Like-CoV) có thể xâm nhập thảng vào người, không cần phải qua một con vật trung gian”. 

Lý do thứ hai: có nhiều loại dơi móng ngựa ở Vân Nam và Hồ Bắc (Vũ Hán là thủ đô của Hồ Bắc) nhưng không có một con nào có mang vi rút SARS-CoV-2. Chỉ có một con dơi tìm thấy năm 2012 ở trong một mỏ đồng bỏ hoang ở Mojiang, Vân Nam, là có một vi rút rất giống SARS-CoV (96.2%), nhưng Mojiang cách Vũ Hán cả 1,500 cây số mà dơi chỉ bay quanh được chừng 50 cây số tối đa. Cho nên phải có một thú vật nào đó bị nhiễm vi rút giống như vi rút SARS (SARS-Like-CoV) rồi được mang bán ở chợ Hoa Nam, một chợ hải sản ở khu trung tâm Vũ Hán, gây nhiễm cho vài người quanh chợ cuối tháng 12, 2019, giống như trường hợp ở Quảng Đông tháng 11, 2002. Vi rút được xâm nhập vào người qua hơi bốc từ phân, nước tiểu hay tiết của con vật trung gian. Lý do thứ ba: genome sequencing không cho thấy dấu hiệu nào là SARS-CoV-2 được tạo ra trong phòng thí nghiệm, cho nên nó phải là kết quả của truyền nhiễm thú-vật-sang-thú-vật (zoonotic).

BÌNH PHẨM: Thật ra giả thuyết này không phải là một giả thuyết mà là một khẳng định của Viện Dịch Tễ Học Vũ Hán và một số người ủng hộ họ, kể cả truyền thông của Mỹ và nhiều nước khác. Nó không phải là một giả thuyết vì nó không dựa trên một bằng chứng nào cả. Căn bản của sự biện hộ cho khẳng định này chỉ là (1) đổ tội cho những giả thuyết khác là âm mưu và (2) Xác nhận là SARS-CoV-2 không thể được tạo ra từ phòng thí nghiệm. Ta sẽ kiểm tra 2 điều này một cách chi tiết để xem nó có đứng vững không.

Như đã nói ở trên, để có sự truyền nhiễm từ một loại thú vật qua người, cần phải có nhiều giao tiếp giữa người và loại thú vật này, và dân số của loài thú này phải có mật độ cao. Nếu có một con bị nhiễm ban đầu, nó sẽ truyền nhiễm cho con khác cùng loại và vi rút, nếu từ dơi, sẽ phải qua một thời kỳ làm quen và hòa nhập vào con vật mới rồi qua một chu kỳ tổ hợp để triển khai được khả năng bám vào thụ thể ACE2 của tế bào con người. Nhưng không một con vật nào chứa vi rút SARS-CoV-2 đã được tìm thấy. Bản báo cáo chung Trung Quốc- WHO đưa ra hồi tháng 2, 2021, cho biết đã có tới 80,211 thú vật được xét nghiệm, trong đó 41,696 là thú vật hoang dã, nhưng không một con nào mang vi rút SARS-CoV-2. So với trận dịch 2002, khi mà kiến thức và kỹ thuật về sinh học còn kém bây giờ nhiều, chỉ trong một thời gian ngắn (4 tháng) ít nhất 2 thú vật trung gian đã dược tìm ra (mèo dừa và chuột). 

Nhưng trong trường hợp Covid-19, gần 2 năm chưa con thú trung gian nào đã được tìm ra. Những sự kiện này cho người ta đặt có thể dấu hỏi lớn với giả định “covid-19 là một biến cố thiên nhiên, gây ra bởi dơi-nhiễm thú-vật-thú-vật-nhiễm-người”. Nếu quả thật vi rút SARS-CoV-2 không được tạo ra từ phòng thí nghiệm thì Trung Quốc chỉ cần mở cho thế giới xem tất cả các hồ sơ về các chương trình nghiên cứu về dơi ở Viện Dịch Tễ Vũ Hán. Tuy nhiên họ đã giữ kín hoặc tiêu hủy những hồ sơ về dơi ở Vũ Hán. 

Thí dụ: vụ 3 công nhân tử vong ở Vân Nam năm 2012. Ngày 4 tháng 4 năm 2012, có 6 công nhân được thuê để dọn phân dơi ở một mỏ đồng ở Mojiang, Vân Nam. Vài ngày sau, cả 6 người phải đưa vào một bệnh viện gần đó vì bị nhức đầu và khó thở. Hai tuần sau 3 người bị tử vong. Hồ sơ y tế của 3 ca này được gửi tới Viện Dịch Tễ Học Vũ Hán vì triệu chứng giống như triệu chừng nghẽn thở của trận dịch 2002. Sau khi nhận được hồ sơ y tế của 3 ca tử vong này, Shi Zhengli huy động một nhóm nghiên cứu gia đi cùng tới Mojiang tháng 6, 2012 để bắt đầu một chiến dịch nghiên cứu ở đó. Bà đã xét nghiệm và lấy được rất nhiều dữ liệu về dơi ở Vân Nam. 

Đặc biệt là một loại vi rút mà bà đặt tên là RaBtCoV/4991 tìm thấy trong phân dơi ở Mojiang. Mặc dù Whole Sequencing cho vi rút này đã được làm ngay sau đó nhưng không được công bố cho giới khoa học hay cho biết đó là vi rút gây tử vong cho 3 công nhân. Mãi 3 năm sau bà Shi Zhengli mới tiết lộ về vi rút này trong một bài đăng trong Virologica Sinica tháng 2, 2016 nhưng không cho biết thông tin gì về S protein của nó. Rồi bốn năm sau, sau khi Cocid-19 bùng phát, bà gửi đăng một bài trong Nature ngày 2 tháng 2, 2020, trong đó nói một vi rút với tên RaTG13 tìm thấy ở thành phố Pu’er ở Vân Nam, là họ hàng gần nhất với SARS-CoV-2. Cùng một lúc, một nghiên cứu gia tên là Chen của một phòng thí nghiệm khác ở Vũ Hán cho đăng một bài về 2 bệnh nhân covid-19 và công bố SARS-CoV-2 gần giống với RaBtCoV/4919. 

Sau đó nhiều khoa học gia so sánh cấu trúc di truyền của RaBtCoV/4991 với RaTG13 và thấy chúng giống hệt nhau. Shi Zhengli ép buộc phải thú nhận RatG13 chính là RaBtCoV/4991. Vậy tại sao lại đổi tên và đánh lạc hướng khi tuyên bố RaBtCoV/449 được tìm thấy ở mỏ Mojiang còn RatG13 được tìm thấy ở thành phố Pu’er? Pu’er nằm ở tây nam Mojiang, xa Mojiang cả trăm cây số. Những tuyên bố loanh quanh này cho thấy họ đã cố tình dấu diếm một sự thật nào đó. Hơn nữa, tuy khăng khăng là SARS-CoV-2 không thể nào được tạo ra trong phòng thí nghiệm nhưng trong một bài đăng trên Nature Medicine này 9 tháng 11,năm 2015 Shi Zhengli, cùng với Raph Baric của đại học North Carolina, tuyên bố họ đã tạo được một con vi rút mới trong phòng thí nghiệm qua phương pháp hệ thống đảo ngược di truyền của SARS-CoV (SARS-CoV reverse genetic system) với con vi rút.

GSTS Phạm Chí Thành

Professor Emeritus, American University,USA và Honorary Professor,RMIT