Đỗ Mục 杜牧 (803-853) tự Mục Chi 牧之, hiệu Phàn Xuyên 樊川, người Vạn Niên, quận Kinh Triệu (nay là Trường An, tỉnh Thiểm Tây). Ông nội Đỗ Hựu vừa là một tể tướng giỏi về lý tài, vừa là một sử gia biên soạn sách Thông điển. Anh là Đỗ Sùng, phò mã, làm đến tiết độ sứ, rồi tể tướng.
Đỗ Mục có dáng dấp thanh tú, tính thích ca nhạc, ưa phóng túng, còn nhỏ đã nổi tiếng văn tài. Khi mới lên kinh sư, được Thái học bác sĩ Ngô Vũ Lăng đưa thư văn đến cho quan chủ khảo là thị lang Thôi Uyển xem. Thôi rất kinh ngạc về bài A Phòng cung phú. Năm 828, hai mươi sáu tuổi, ông đỗ tiến sĩ, lại đỗ luôn khoa chế sách Hiền lương phương chính, được bổ chức hiệu thư lang ở Sùng văn quán, rồi ra làm đoàn luyện tuần phủ tại Giang Tây, sau đó đến Hoài Nam làm thơ ký cho tiết độ sứ Ngưu Tăng Nhụ, lại đổi về làm giám sát ngự sử tại Lạc Dương. Năm 835, ông đi chơi Hồ Châu, rồi cứ bị đổi làm thứ sử hết nơi này đến nơi khác (Hoàng Châu, Từ Châu, Mục Châu). Năm 849, ông nhờ một người bạn làm tướng quốc xin cho về thái thú Hồ Châu, sau đổi khảo công lang trung tri chế cáo, và cuối cùng làm Trung thư xá nhân. Tác phẩm có Phàn Xuyên thi tập (20 quyển), chú giải Tôn Vũ binh pháp (13 thiên, do Tào Tháo soạn).
Với 28 chữ của con yêu tinh Liễu Tuyệt Cú, Đỗ Mục đã tả hết được vẻ đẹp của liễu Phàn Xuyên, quê nội của mình. Mời các bạn thưởng thức
Nguyên tác Dịch âm
柳絕句 Liễu Tuyệt Cú
數樹新開翠影齊 Sổ thụ tân khai thuý ảnh tề,
倚風情態被春迷 Ỷ phong tình thái bị xuân mê.
依依故國樊川恨 Y y cố quốc Phàn Xuyên hận,
半掩村橋半掩溪 Bán yểm thôn kiều bán yểm khê.
Chú giải:
樊川 Phàn Xuyên là quê nội của tác giả, ở phía nam kinh thành Trường An, cách hơn 30 dặm. Cuối đời, khi từ Hồ Châu về kinh đô làm việc, ông cư ngụ tại đây.
數 sổ: một số.
翠 thuý: xanh biếc.
齊 tề: ngay ngắn, đều nhau, chỉnh tề.
翠影齊 thúy ảnh tề: hình ảnh đồng đều, xanh biếc.
倚風情態 ỷ phong tình thái: ở trạng thái dựa vào gió đông.
Dịch nghĩa
Mấy cây liễu vừa ra lá non, màu xanh biếc đồng đều,
Phất phơ trước gió xuân làm say mê.
Chạnh nhớ liễu nơi quê nội Phàn Xuyên cũng vậy,
Liễu xanh nửa che cây cầu quê, nửa che dòng suối.
Dịch thơ
Tuyệt Cú Về Liễu
Lá mọc non tươi sắc thắm xanh
Gió xuân phe phẩy đẹp như tranh
Y như cố quốc Phàn Xuyên gợi
Phủ nửa cầu tre nửa suối xinh
Lời bàn:
Đỗ Mục thấy liễu ở đây đẹp như liễu của quê nội Phàn Xuyên cho nên chạnh nhớ đến quê nội của mình. Ông muốn nói rằng liễu là linh hồn của quê nội; nhìn thấy liễu ở đây cũng như nhìn thấy quê nội vậy. Ông rất tự hào về bài thơ tuyệt cú tả liễu của của quê nội Phàn Xuyên: Liễu của quê nội Phàn Xuyên mọc ở chân cầu tre bắc qua suối, một nửa cây phủ cái cầu tre, một nửa cây kia phủ một khúc suối. Đẹp vô cùng.
Con Cò
***
Lời Đẹp Về Liễu.
Nẩy lá hàng cây biếc một mầu,
Xuân về gió lộng đắm lòng nhau.
Phàn Xuyên nhớ quá hờn quê cũ,
Nửa phủ giòng sông nửa xóm cầu.
Mỹ Ngọc phỏng dịch.
Nov. 22/2025.
***
Liễu đẹp thướt tha
Xanh biếc một màu nhánh liễu non
Gió Xuân ve vãn vuốt cành thon
Quê nhà bỗng nhớ Phàn Xuyên cũ
Dáng liễu bên cầu nước suối trong
Thanh Vân
***
Tuyệt Cú Liễu
Búp lá dăm cây sắc biếc khoe
Gió xuân phơ phất dễ say mê
Nhớ nhung chốn cũ Phàn Xuyên đó
Nửa rủ cầu quê nửa suối che.
Lộc Bắc
Nov2025
***
Đỗ Mục là thần tượng của Bát Sách. Liễu Tuyệt Cú là một bài thơ rất hay của Đỗ, gợi nhiều cảm hứng nên BS đã tra cứu, loay hoay muốn dịch, nhất là sau khi đọc lời bàn của ÔC. Khi nhận được góp ý của anh Giám, BS phân vân, không biết tin ai, vì anh nói Phàn Xuyên không phải quê nội của Đỗ, mà là biệt thự của Trung Thư Xá Nhân, chức cuối cùng của ông khi về triều sau nhiều năm lang bạt vì bị thuyên chuyển. Phàn Xuyên ở hướng nam Tràng An. Theo tiểu sử thì Đỗ người huyện Vạn Niên, quận Kinh Triệu, nay là Tràng An, tỉnh Thiểm Tây. Vậy thì Vạn Niên và Phàn Xuyên không chừng là một, và đúng là quê nội của Đỗ. Tôi nghĩ như vậy vì 2 lý do:
1) Làm quan thì phải ở trong thành, đâu được ở biệt thự xa nơi đi chầu.
2) Tới cuối đời mới ở Phàn Xuyên, không lẽ lúc đó mới lấy chỗ ở làm hiệu? Hiệu phải có từ lúc vào đời chứ.
Và BS đồng ý với ÔC, nhất là vì lời bàn rất hay.
BS chỉ thắc mắc về chữ Hận ở câu 3: Phàn Xuyên hận, nỗi hận của Phàn Xuyên, hận vì người phải ở trong triều, chẳng trở về?
Tề là nghiêm, đều, cùng, tề chỉnh, nhanh, tên nước, triều đại. Tề nữ thì lại là con về, theo Nguyễn Tôn Nhan.
Ỷ là dựa vào.
Tình thái là tình hình.
Bị là mền, mặt ngoài, đến, tới, đắp lên, mặc áo, mang, vác, chịu, đủ, đội mũ…
Mê là bị mê hoặc, say đắm.
Yểm là che, đóng cửa (yểm sài phi)
Đây là bài dịch thoát:
Liễu
Vài cây nhú lá mướt mầu xanh,
Đong đưa cùng gió ngẩn ngơ cành,
Tựa liễu Phàn Xuyên quê cũ hận,
Nửa che cầu xóm, nửa khe quanh.
Bát Sách.
(Ngày 23/11/2025)
Nguyên tác: Phiên âm:
柳-杜牧 Liễu - Đỗ Mục
數樹新開翠影齊 Sổ thụ tân khai thúy ảnh tề
倚風情態被春迷 Ỷ phong tình thái bị xuân mê
依依故國樊川恨 Y y cố quốc Phàn Xuyên hận
半掩村橋半拂溪 Bán yểm thôn kiều bán phất khê
Vạn Thủ Đường Nhân Tuyệt Cú - Tống - Hồng Mại 万首唐人绝句-宋-洪迈
Thạch Thương Lịch Đại Thi Tuyển - Minh - Tào Học Thuyên 石仓历 代诗选-明-曹学佺
Ngự Định Toàn Đường Thi - Thanh - Thánh Tổ Huyền Diệp 御定全唐 诗-清-圣祖玄烨
Sách thời Tống viết tựa đơn giản là Liễu và viết câu 4 Bán yểm thôn kiều bán phất khê. Sách thời Minh cho tựa là Liễu Tuyệt Cú và viết câu 4 với 2 chữ yểm. Sách thời Thanh cũng xài tựa và chữ như sách thời Minh, nhưng có cho thêm chữ phất là dị bản (thật sự chữ yểm mới là dị bản vì có sau bản thời Tống)
Ghi chú:
Thúy ảnh tề: hình ảnh xanh biếc và đồng đều
Tình thái: tình huống và trạng thái, tình hình
Y y: mơ hổ chỉ liễu rũ mềm mại, hoài niệm gắn bó với quê hương
Phàn Xuyên: tên dòng nước, vùng đất quê hương của Đỗ Mục (nay là Tây An, Thiểm Tây), nằm phía nam kinh đô Trường An.
Dịch nghĩa:
Liễu Liễu
Sổ thụ tân khai thúy ảnh tề
Mấy cây liễu mới ra lá non, màu xanh biếc đồng đều,
Ỷ phong tình thái bị xuân mê
Dựa vào gió liễu có hình dáng quyến rũ của mùa xuân.
Y y cố quốc Phàn Xuyên hận
Bỗng chạnh lòng nhớ lại quê hương Phàn Xuyên,
Bán yểm thôn kiều bán phất khê
Liễu xanh nửa che cây cầu làng quê, nửa phất phơ trên dòng suối.
Dịch thơ:
Liễu
Lá non mới nở rủ xanh mờ,
Đón dựa gió xuân liễu nhởn nhơ.
Chạnh nhớ Phàn Xuyên liễu xóm cũ,
Nửa che cầu ván nửa phủ bờ.
Sweeping Willows by Du Mu
Several newly blossoming willow trees show their uniform lush green; their graceful forms against the wind captivate the eye with spring's charm.
The sorrow for my hometown in Fanchuan is reluctant to part, half of a weeping willow hides the village bridge and half swinging gracefully over the rushing stream
***
Góp ý:
倚風情態被春迷 Ỷ phong tình thái bị xuân mê
依依故國樊川恨 Y y cố quốc Phàn Xuyên hận
Tựa đề bài thơ là Liễu tuyệt cú (柳絕句) nhưng nếu không có từ liễu đó thì có thể người đọc không nghĩ rằng Đỗ Mục đang tả cảnh liễu xanh tươi mà muốn thổ lộ tâm tình về một tình thái (情態) khác.
Y y (依依) là một (động) từ kép với các nghĩa nhớ, nuối tiếc. Phàn Xuyên (樊川) không phải là tên quê nội của họ Đỗ như Thi Viện nói [quê của Đỗ Mục và ông nội, tể tướng Đỗ Hựu (杜佑) là Vạn Niên, Thiểm Tây, bây giờ là Lâm Đồng, một phần của Tây An] mà là Phàn Xuyên biệt thự nơi trung thư xá nhân (中書舍人) họ Đỗ ở lúc cuối đời. Phàn Xuyên cũng là phong ấp của Vũ Hầu, danh tướng Phàn Khoái (樊哙) đời Tây Hán, hướng nam Tràng An, nơi có sông Duật (潏河) chảy qua. Vì có biệt thự ở Phàn Xuyên, thi nhân họ Đỗ dùng biệt hiệu là Phàn Xuyên cư sĩ (樊川居士). Người đọc cần nhớ rằng thi nhân họ Đỗ có hoài bão văn võ toàn tài và đã từng viết chú thích cho cuốn Tôn Tử Binh pháp.
Nếu hiểu các từ kép và nhân/địa danh như thế thì người đọc phải phân vân thi nhân họ Đỗ đang ở đâu mà lại nuối tiếc cố quốc (故國) khi thấy liễu xanh che cầu và che dòng suối. Và ông đang hận (恨) chuyện gì ?! Phải chăng đây lại là một bài thơ nữa phản ảnh sự thất vọng của Đỗ Mục về hoạn lộ của mình?
---------------
@ Ý kiến của Phí Minh Tâm:
Phàn Xuyên (樊川) không phải là tên quê nội của họ Đỗ ...
Nhiều trang web Trung Hoa cho Phàn Xuyên nay là Tây An, Thiểm Tây:
Tự điển Hán Ngữ 汉典“樊川”词语的解释 Phàn Xuyên 樊川 là:
水名。在今陕西省长安县南。其地本杜县的樊乡。汉樊哙食队_此，川因以得名。
thủy danh 。 tại kim thiểm tây tỉnh trường an huyện nam 。 kì địa bổn đỗ huyền đích phàn hương 。 hán phàn khoái thực đội _ thử ， xuyên nhân dĩ đắc danh
Tên một con sông. Nằm ở phía nam huyện Trường An, tỉnh Thiểm Tây. Khu vực này ban đầu là trấn Phàn, huyện Đỗ. Con sông được đặt theo tên của Phàn Khoái, một vị quan nhà Hán chuyên cung cấp lương thực cho quân lính.
Trang Sưu Vân 诗词 杜牧 柳绝句 viết về Phàn Xuyên:
《樊川诗集注》唐·裴延翰《樊川文集序：「长安南下杜樊乡，郦元注《水经》，实樊川也…
《 phiền xuyên thi tập chú 》 đường · bùi duyên hàn 《 phiền xuyên văn tập tự 》： trường an nam hạ đỗ phàn hương ， li nguyên chú 《 thủy kinh ， thật phàn xuyên dã …
<Chú thích cho Tuyển tập thơ Phàn Xuyên> Thời Đường, lời tựa của Bùi Ngạn Hàn cho Tuyển tập thơ Phàn Xuyên: "Phía nam Trường An có trấn Đỗ Phàn, nơi Lý Uyên đã chú thích *Thủy Kinh* (Kinh Thủy Kinh), quả thực là Phàn Xuyên….
Trang web Bách Khoa Bách Độ 柳绝句_百度百科 viết về Đỗ Mục:
杜牧（803年-约852年）字牧之，号樊川居士，京兆万年 （今陕西西安） 人，晚年居樊川别墅，世称“杜樊川”，与李商隐并称“小李杜”，著有《樊川文集》
đỗ mục （803 niên - ước 852 niên ） tự mục chi ， hào phàn xuyên cư sĩ ， kinh triệu vạn niên （ kim thiểm tây tây an ） nhân ， vãn niên cư phàn xuyên biệt thự ， thế xưng “ đỗ phàn xuyên ”， dữ lý thương ẩn tịnh xưng “ tiểu lý đỗ ”， trứ hữu 《 phàn xuyên văn tập 》.
Đỗ Mục (803-852), tự là Mục Chi, hiệu là Phàn Xuyên Cư Sĩ , người quê ở Vạn Niên, Kinh Triệu (nay là Tây An, Thiểm Tây). Về già, ông sống ở phủ Phàn Xuyên và được gọi là "Đỗ Phàn Xuyên". Ông còn được gọi là "Tiểu Lý Đỗ" cùng với Lý Thương Ẩn soạn thuật “Phàn Xuyên Văn Tập”.
Phí Minh Tâm
***
@ Huỳnh Kim Giám trả lời Bát Sách:
Vậy thì Vạn Niên và Phàn Xuyên không chừng là một, ... BS
Muốn biết 樊川=Phàn Xuyên có phải là Vạn Niên chăng thì không khó lắm. Trích đăng dưới đây là trang zh.Wikipedia cho 樊川:
古地名，位于今陕西西安南郊。发源于秦岭的潏河在杜曲、韦曲一带的几十公里区段，因为是汉朝名将樊哙的食邑，被称为樊川。樊川风景美丽，唐朝是许多豪门府第所在，例如杜、韦二族。另外也是唐朝佛教中心，有兴教寺等名刹。诗人杜牧以家乡为号，故称为杜樊川. cổ địa danh, vị vu kim Thiểm Tây, Tây An nam giao。 Phát nguyên vu Tần Lĩnh đích Duyệt Hà tại Đỗ khúc, Vi khúc nhất đái đích kỉ thập công lí khu đoạn, nhân vi thị Hán triều danh tương Phàn Khoái đích thực ấp, bị xưng vi Phàn Xuyên。 Phàn Xuyên phong cảnh mĩ lệ, Đường triều thị hứa đa hào môn phủ đệ sở tại, lệ như Đỗ, Vi nhị tộc。 Lánh ngoại dã thị Đường triều phật giáo trung tâm, hữu hưng giáo tự đẳng danh sát。 Thi nhân Đỗ Mục dĩ gia hương vi hào, cố xưng vi Đỗ Phàn Xuyên.
[người đọc có thể để ý rằng tài liệu nói Phàn Xuyên ở hướng nam (nam giao) của Tây An, tên mới của Tràng An ngày xưa.]
Trong khi đó Vạn Niên ngày xưa là Lâm Đồng ngày nay - Lintong trong khung chấm đỏ, hình Google Maps ở dưới.
và ta có thể để ý rằng Lâm Đồng/Vạn Niên nằm ở hướng đông-bắc của Tây An/Tràng An, không phải ở hướng nam như Phàn Xuyên. Dãy núi dưới đáy hình là phần chân núi hướng bắc của rặng Tần Lĩnh; sông Duyệt chảy xéo hướng tây-nam giữa Xi'An và Tần Lĩnh. Con sông Phàn Xuyên trong tài liệu của anh Tâm là Duyệt Hà và vì nó chảy qua phong ấp của Phàn Khoái, nó được gọi là Phàn Xuyên. Phóng đại hình GM lên thì ta có thể thấy sông Duyệt (Yuehe) đó.
Huỳnh Kim Giám
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét