Tháng
12-1657, tại Stockholm, thủ đô Thụy Điển, nhà văn Albert Camus có đọc
hai bài diễn từ vào dịp ông được trao tặng giải thưởng văn học Nobel.
Cả hai bài được biết dưới tưa để chung Discours de Suède. Trong bài phát
biểu đầu tiên ngày 10-12-57, Camus bày tỏ lòng biết ơn Ban giám khảo đã
dành cho ông phần thưởng cao quý này. Ông cho rằng sở dĩ ông có được
cái vinh dự đó là vì ông đã ý thức được vai trò và trách nhiệm của người
làm công tác văn hóa ngày nay. Nghĩa vụ đó, theo Camus, là không đứng
về phe những kẻ nuôi tham vọng làm nên lịch sử. Trái lại anh ta phải
chọn đứng về phía các nạn nhân của lịch sử để đóng góp vào nỗ lực chung
hầu giúp cho thế giới khỏi bị tan rã. Và ông đã dành buổi nói chuyện
ngày 14-12-1057 tại đại giảng đường đại học Upsal với chủ đề " L'artiste et son temps" để làm sáng tỏ quan niệm của ông về chức năng và
trách nhiệm của người nghệ sĩ với thời đại của anh ta, Từ l'artiste,
dùng ở đây, nên hiểu theo nghĩa rộng để chỉ tất cả những ai làm công tác
văn hóa nói chung,
Mở đầu bài nói chuyện tại
giảng đường đại học Upsal, Camus nhắc tới lời cầu nguyện hàng ngày của
một hiền triết đông phương xin các thần linh tránh cho ông ta khỏi phải
sống trong một thời đại đáng chú ý. Về phần mình, Camus cho rằng thế hệ
ông không may mắn nên phải sống trong một thời đại đáng chú ý với hai
cuộc Đại Thế Chiến. Trước những cảnh điêu tàn đổ vỡ, chết chóc tang
thương ấy, Camus cho rằng người nghệ sĩ nói chung, hay người cầm bút nói
riêng, không thể cứ quanh quẩn mãi trong tháp ngà để được một mình tự
sướng đi tìm lời lẽ văn chương hoa mỹ để ca ngợi trăng sao hay kể lể
những câu chuyện tình mùi mẫn ướt át. Trái lại, anh ta phải đặt mình
vào cương vị là người trong cuộc để có ý thức về nghĩa vụ của một người
cầm bút chân chính. Cái nghĩa vụ ấy, Camus đã nêu rõ trong bài diễn từ
khi nhận giải thưởng. Đó là, xin nhắc lại,: " Không đứng về phe
những kẻ nuôi tham vọng làm nên lịch sử, mà phải chọn đứng về phía những
người là nạn nhân lịch sử để gìn giữ cho thế giới khỏi bị tan rã" . (
Par définition, l' écrivain ne peut se mettre au service de ceux qui
font l' histoire. Il est au service de ceux qui la subissent. - Albert
Camus - ESSAIS -- p. 1072 - Bibliothèque de la Pleiade - Gallimard
1966). Đứng về phía những kẻ phải hứng chịu lịch sử, theo Camus, không
phải là một lưa chọn dễ dàng, nên ông mới dành buổi nói chuyện tại giảng
đường đại học Upsal để làm sáng tỏ quan điểm của ông.
Trước
hết, để đảm nhiệm vai trò và chức năng của một người làm công tác văn
hóa, người cầm bút phải coi mình là kẻ đã đặt chân xuống tàu, tức embarqué hay người trong cuộc. Từ embarqué, Camus dùng ở đây, mang một ý nghĩa đặc biệt nên xin có thêm một đôi lời để soi tỏ.
Embarqué, với Camus, không đồng nghĩa với từ dấn thân, theo nghĩa văn chương dấn thân (litterature engagée)
của J. P. Sartre. Dấn thân là thái độ của một người ngoại cuộc muốn
đứng ra cổ võ hay bày tỏ quan điểm, lập trường của mình liên quan đến
một ý thức hệ, một chủ nghĩa hay một chế độ chính trị nào. Nhưng sự dấn
thân đó có thể là một phiêu lưu mù quáng chẳng đem lại lợi ích gì. Ta có
thể nêu trường hợp của André Gide. Lúc đầu, bị mê hoặc bởi kỹ thuật
tuyên truyền xảo trá của Staline, nhà văn Pháp này đã không ngần ngại
lên tiếng ca ngọi hay cổ võ cho cái được gọi là xã hội thiên đường cộng
sản. Chỉ sau khi đi thăm Liên Xô trở về, với cặp mắt nhận xét sắc bén,
A. Gide mới nhận thức được sai lầm của mình và thú nhận trong cuốn Retour de l'URSS.(1936). Embarqué cũng
không đồng nghĩa với tham dự (participer) như là chứng nhân trong cương
vị một người ngoại cuộc. Thí dụ như, với tư cách là phóng viên, ta tình
nguyện có mặt tại chiến trường. Nhưng chỉ để ghi nhận những gì ta được
tai nghe mắt thấy mà thôi. Còn với từ embarqué hay người trong cuộc, ta
phải coi mình như là kẻ đã đặt chân xuống một con tàu lênh đênh giữa
biển cả đầy sóng gió. Gặp cơn phong ba bão táp, cũng như mọi khách đồng
hành, ta phải có nghĩa vụ đóng góp vào nỗ lực chung để gìn giữ cho con
tàu khỏi bị đắm chìm. Nhưng chỉ với tư cách là một hành khách trên tàu
mà thôi. Đừng có bon chen giành giật tay lái như những kẻ có tham vọng
làm nên lịch sử, khiến con tàu đang chao đảo, lại có thể bị lật chìm.
Nói khác đi, với tư cách là người trong cuộc hay embarqué, Camus muốn ta
phải tự đặt mình vào thân phận của những người đi chung cùng một chuyến
tàu với ta, chia xẻ với họ những buồn vui hay bất hạnh mà họ phải hứng
chịu. Để cho cụ thể, ta hãy xét về những động thái khác nhau đối với hai
biến cố lịch sử mới đây: Đó là cuộc chiến tại Ukraine do tham vọng bành
trướng lãnh thổ của Poutine, và cuộc xung đột giữa quân khủng bố Hamas
Palestine và nhà nước Do Thái do tranh chấp về giải Gaza.
Là
kẻ dấn thân, khi ta chọn đứng về một phía, hoặc lên án hoặc biên minh
cho hành động gây hấn của Poutine. Cũng vậy, sau vụ tàn sát tàn bạo và
bắt giũ con tin của quân khủng bố Hamas, ta có thể coi cuộc truy lùng
quân khủng bố Palestine trên giải Gaza của Do Thái là hợp lý. Nhưng khi
dội bom tiêu hủy hàng loạt các thành phố Palestine trên giải Gaza, thì
hành động gọi là tự vệ của Do Thái có còn là chính đáng hay không . Là
kẻ tham dự khác, với tư cách là phóng viên, ta tình nguyện có mặt tại
chiến trường để chứng kiến tận mắt những gì đang xảy ra ngõ hầu có được
bản tường trình đầy đủ, nhưng chỉ trong cương vị một kẻ ngoại cuộc. Chỉ
là người trong cuộc hay embarqué, khi người cầm bút, tuy không trực
tiếp tham gia cuộc chiến, nhưng biết tự đặt mình vào cảnh ngộ của những
đám thường dân Palestine chỉ là nạn nhân vô tội, nhưng lại phải gánh
mọi hậu quả chiến tranh, Có thế, người cầm bút mới cảm nhận hết được
những đau khổ, mất mát của người dân Ukraine hay Palestine để, từ đó lên
tiếng kêu gọi chấm dứt chiến tranh. Có ý thức được vai trò và trách
nhiệm của mình là vậy, người cầm bút mới không biến những điều mình viết
ra thành một thứ xa xỉ phẩm dối trá (un luxe mensonger). Camus
cho rằng đây là một công tác vô cùng khó khăn, và người cầm bút ngày nay
cần cảnh giác để khỏi bị sa lầy vào cái bẫy do thời đại chúng ta giăng
ra.
Cái bẫy thời đại, đó là do tiến bộ của
khoa học điện tử, chúng ta nay đã bước vào kỷ nguyên thế giới ảo rồi.
Ngay từ thời ông, Camus đa ghi nhận rằng người ta không đánh giá tài sản
sự giàu sang của nhân vật nào đó bằng số lượng đất đai sở hữu, mà bằng
con số tài khoản trong những trương mục của ông ta. Nhận định này càng
đúng với thời đại chúng ta hơn, khi ta thấy tấm giấy bạc ngày càng được
thay thế bằng tâm ngân phiếu, rồi tấm thẻ tín dụng, và nay mai chỉ cần
bấm vào cái nút trên smartphone là đủ. Điều này có nghĩa là, dù muốn dù
không, ta cũng phải tập làm quen với nếp sống ngày càng bị chi phối bởi
các ký hiệu. Con người, do đó, ngày càng bị xô đẩy vào thế giới ảo, ngày
càng sống tách biệt với thế giới tự nhiên, xa rời với lối sống giao
tiếp thân hữu giữa con người với con người. (1).
Nhưng
không chi có thế. Cũng như đời sống ngày càng ít bám rễ vào thực tại,
các từ ngữ ngày càng bị tước đoạt ý nghĩa nội dung nguyên thủy của
chúng, để trở thành những khái niệm mơ hồ trừu tượng. Sự kiện này đã tạo
điều kiện cho những kẻ có dụng ý xấu, lam dụng chúng, bóp méo ý nghĩa
chính xác và cụ thể của chúng để phục vụ cho mục đích hay tham vọng cá
nhân. Cụ thể là tại các nước bị áp đặt dưới chế độ độc tài toàn trị,
người ta đã coi tự do như là quyền tùy tiện vu khống, bắt giũ hay bỏ tù
những ai không đồng quan điểm hay chống đói mình. Bởi vậy Camus mới cho
rằng, tại các nước này hai chữ "tư do" đã trở thành một thứ từ ngữ tha
hóa hay điếm đàng (prostitué), chữ của Camus. Và chỉ khi nào chúng trở
thành một hiểm họa, thì mới không còn là thứ từ ngữ tha hóa hay điếm
đàng ( Si la liberté est devenue dangereuse, alors est en passe de ne plus être prostituée. Sdd. tr. 1095)
Có thể nói đây là trường hợp của nhóm Nhân Văn Giai Phẩm vào thời Cải
Cách Ruộng Đất tại miền Bắc (1956), hoặc của tất cả các nhà đấu tranh tù
nhân lương tâm tại bất cứ nước nào bị đặt dưới chế độ độc tài toàn tri.
Điển hình là thái độ dũng cảm của một số phụ nữ tại Afghanistan hay
Iran. Bất chấp những hình phạt khắc nghiệt dành cho họ, thậm chí có thể
bị ném đá đên chết, một số phụ nữ tại hai quốc gia này đã không ngần
ngại đứng lên biểu tình chống lại những luật lệ khắc nghiệt của giáo
điều Đạo Hồi đã dành cho họ. Chỉ có những con người này mới thực sự hiểu
được ý nghĩa thực sự của hai chữ tự do. Còn cho tự do là quyền tùy
tiện phát biểu theo sở thích riêng để, ưa ai không tiếc lời bốc lên tận
trới xanh, còn ghét ai thì cứ việc quạc miệng ra mà vu khống mạ ly,
Một thái độ hành sử như vậy chỉ là biểu lộ cho thấy hai chữ tư do, với
đám người này, đã được suy diễn phần nào theo nghĩa tha hóa hay điếm
đàng mà thôi.
Nhưng đâu chỉ có hai chữ tự do.
Thời đại chúng ta còn được chứng kiến không biết bao từ ngữ thanh cao
như dân chủ, độc lập, tổ quốc, dân tộc..., đã bị lạm dụng như thế nào để
trở thành hoen ố. Chỉ cần những khẩu hiệu được Poutine tung ra để thúc
đẩy công dân Nga nhập ngũ làm bia đỡ đạn cho tham vọng tái lập đế chế
Liên Xô của ông ta cũng đủ thấy. Người cầm bút chân chính, do đó, phải
biết hoặc dám tìm cách phục hồi tiết hạnh cho các từ ngữ thanh cao này.
Bên
cạnh cái bẫy nêu trên, còn một bẫy khác đang chực sẵn. Đó là kỷ nguyên
văn minh tin học cũng là kỷ nguyên thông tin đại chúng. Điều này có
nghĩa là nó tạo điều kiện cho việc phổ biến tin tức hay tri thức văn hóa
được phổ biến rộng rãi hơn, dễ đàng tới quảng đại quần chúng hơn. Chính
vì thế nó trở thành phương tiện tranh củ hữu hiệu cho những ứng cử theo
chủ nghĩa dân túy (populisme). Thay vì dùng lập luận chính đáng để
thuyết phục người dân, họ lại chỉ thích tung ra những khẩu hiệu nghe bùi
tai nom bắt mắt tác động tới cảm xúc hơn là lý trí, để lôi kéo cử tri
dồn phiếu cho họ. Về phần những người muốn làm công tác văn hóa cũng
vậy. Thay vì tìm tòi sáng tạo để nâng cao trình độ thưởng ngoạn chung,
anh ta lại chỉ muốn sớm được nổi danh, sớm được nhiều người nhắc đến tên
tuổi. Bởi vậy anh ta chỉ lo kể những mẩu giai thoại ly kỳ hấp dẫn liên
quan đến một vài nhân vật tên tuổi để câu độc giả, để được nhiều người
tò mò muốn đọc. Nào là đại gia này có thú nuôi hàng trăm con mèo trong
nhà để vuốt ve nghe chúng kêu meo meo. Nào là cô đào kia đã trải qua
không biết bao đời chồng, hoặc anh tài tử nọ thay bồ như thay áo. Nếu
chỉ chăm lo viết lách như vậy, anh ta đâu có biết rằng cái giá anh phải
trả cho việc mua danh ba vạn bán danh ba đồng ấy, đó là anh ta đã trở
thành một kẻ nào khác mạo danh anh ta, chứ không phải là người làm công
tác văn hóa chân chính nơi anh ta. Như Camus đã lên tiếng cảnh báo trong
đoạn văn sau đây : " La plus grande célébrité aujourd'hui consiste à
être admiré sans avoir être lu. Tout artiste qui se mêle de vouloir
être célèbre dans notre société doit savoir que ce n'est pas lui qui le
sera, mais quelqu'un d'autre sous son nom, qui finira par lui échapper
et, peut-être, un jour tuer en lui le vrai artiste." -Sdd. 1083. (Sự
nổi danh ngày nay thường là do được người đời hay nhắc đến, chứ không
phải vì được nhiều người tìm đọc. Bởi vậy bất kỳ người làm công tác văn
hóa nào hôm nay, cần nhận thức được rằng không phải là anh ta được nổi
danh, mà là một ai đó đã mạo tên anh ta, để rồi cuối cùng, sẽ làm chết
đi con người làm công tác văn hóa chân chính nơi anh ta.)
Để
kết thúc, tôi xin tạm tóm lược, theo cảm nhận của riêng tôi, nội dung
thông điệp Camus muốn gửi đến chúng ta như sau : Trước bối cảnh lịch sử
đầy biến động như cuộc chiến tại Ukraine hay cuộc xung đột tại Gaza giữa
quân khủng bố Hamas và Do Thái còn đang diễn ra, người cầm bút chân
chính không thể quay mặt làm ngơ cho được. Anh ta cũng không thẻ dùng
ngòi bút để bênh vực phe này hay phe kia, hoặc theo dõi để tường thuật
như một người ngoại cuộc. Trái lại, anh ta phải coi mình là kẻ đã đặt
chân xuống tàu (embarqué), nghĩa là người trong cuộc như mọi hành khách
trên cùng chuyến tàu với mình. Điều này có nghĩa là anh ta phải biết
sống hòa mình với đám quần chúng vô danh thấp cổ bé miệng, lắng nghe
những tiếng thở than thầm kín của họ, để cảm nhận và chia xẻ những đớn
đau, tủi nhục, mất mát mà họ chỉ là nạn nhân vô tội do tham vọng của
những kẻ muốn làm nên lịch sử gây ra. Có thế, người cầm bút chân chính
mới cảm thấy nhu cầu lên tiếng báo động để mọi người thức tỉnh, chú ý
tới thân phận của đám người thấp cổ bé miệng ấy, mà mà lên tiếng kêu gọi
phải sớm tìm giải pháp chung giúp họ sớm thoát khỏi tai họa họ đang
phải gánh chịu. Đó cũng là nhắn nhủ Camus muốn gửi đến chúng ta trong
phần kết của buổi nói chuyện qua đoạn văn trừu tượng nhưng được diễn tả
bằng hình ảnh linh hoạt ngoạn mục, khiến ta không khỏi liên tưởng tới
những nốt nhạc rộn ràng trổi lên kết thúc cho một bản đại hòa tấu cổ
điển : " Les grandes idées, on l' a dit, viennent dans le monde sur
des pattes de colombe. Peut-être alors, si nous prêtions l'oreille,
entendrons nous, au milieu du vacarme des empires et des
nations, comme un faible bruit d'ailes, le doux remue ménage de la vie
et de l' espoir. Les uns diront que cet espoir est porté par un peuple,
d' autres par un homme. Je crois qu' il est au contraire suscité,
ranimé, entretenue par des millions de solitaires dont les actions et
les oeuvres, chaque jour, nient les frontières et les plus grossières
apparences de l' histoire, pour faire resplendir fugitivement la vérité
toujours menacée que chacun, sur ses souffrances et sur ses joies,
élève pour tous."
(Sdd.-1096) (Những tư tưởng lớn
thường lại đến bằng những bước chân nhẹ nhàng của bày chim bồ câu. Chỉ
khi đó, nếu ta chịu khó lắng tai, ta sẽ không chỉ nghe thấy những tiếng
khua vang ầm ĩ của những kẻ ôm tham vọng dựng lên những đế quốc nhân
danh nhan dân họ. Trái lại, bên cạnh những lời khua môi múa mỏ ấy, ta
còn nghe thấy cái âm thanh nhỏ nhẹ như tiếng vỗ cánh nhẹ nhàng, của
những lời than thở thầm lặng và ước vọng dấy lên từ hàng triệu trái tim
cô đơn, nhưng mỗi lúc lại được làm sống dậy, thêm khua động, duy trì
hơn để mỗi lúc trở thành lớn mạnh hơn. Nhờ vào hành động và việc làm của
họ nên, mỗi ngày. làn ranh giả tạo giữa các biên giới lịch sử, sẽ bị
xóa bỏ. để làm sáng tỏ hơn cái chân lý chập chờn thường xuyên bị đe dọa,
mà mỗi cá nhân, bằng những nỗi đau và niềm vui riêng, đã trở thành
tiếng nói cho toàn thể.)
Nguyễn Bảo Hưng
---------------------------
(1) Ta có thể nêu vụ án nữ tỷ phú Trương Mỹ Lan nguyên chủ tịch Công ty
Vạn Thinh Phát và ngân hàng SCB tại Việt Nam làm thí dụ điển hình. Năm
1986, bà Trương Mỹ Lan còn là dân bán vải tại chợ Bến Thành. Nhưng nhờ
có óc kinh doanh tinh khôn lanh lợi nên năm 1992 đã cùng chồng là Chu
Lập Cơ thành lập công ty Vạn Thịnh Phát rồi ngân hàng SCB với lãi xuất
cao để thu hút tiền tiết kiệm của người dân. Sau đó họ đã dùng số tiền
ký thác làm vốn đầu tư vào các cơ sở kinh doanh ma, đặc biệt là trong
lãnh vực bất động sản. Không chỉ dùng tiền ký thác của người dân, họ còn
mượn tiền của ngân hàng nhà để khuyếch đại phô trương tài sản. Kết quả
của mánh lới kinh doanh này là không đóng góp hữu ích được gì cho phát
triển kinh tế đất nước, chỉ dựng lên những khu biệt thự xa hoa hoành
tráng, nhưng một số lại bị bỏ hoang. Hậu quả là đương sự cuối cùng bị
truy tố và tạm giam về tội chiếm đoạt 364 ngàn tỉ đồng tương đương với
13 ngàn tỷ đô la của nhà nước và tiền tiết kiệm ký thác của người dân.
Giờ đây phải ngồi trong tù chắc can phạm Trương Mỹ Lan đã có đủ thì giờ
suy ngẫm để nhớ lại những lúc mình được đon đả mời chào khách hàng và
vui vẻ chuyện trò với họ hay các bạn đồng nghiệp. Dù chỉ là những niềm
vui nho nhỏ trong cuộc sống bình thường thôi, nhưng nay mình lại thấy
chúng chính là nguồn vui hạnh phúc. Phải chi hồi đó mình đứng có mê muội
chạy theo danh vọng với tước hiệu tỷ phú ảo ảnh cùng những con số bạc
tỷ trong các chương mục, nhưng nay cũng chỉ là cát bụi, có phải hơn
không ? Phải chi hồi đó mình đừng có quá tham lam ích kỷ, biết nghĩ tới
tha nhân một chút nhất là những người phải sống trong cảnh bần hàn quanh
ta. Chỉ cần dành một số tiền vụn vặt giúp họ, đem lại niềm vui cho họ
và lấy đó làm nguồn vui hạnh phúc cho ta, thì đâu đến nỗi phải rơi vào
cảnh ngộ này. Nhưng nay dẫu có ân hận hối tiếc thì cũng đã muộn rồi.
(Để
biết rõ về vụ án Trương Mỹ Lan chỉ cần gõ trên Youtube : "Vụ án Trương
Mỹ Lan", đặc biệt là mục "Tất tần tật về vụ án Vạn Thịnh Phát" trên
trang mạng Kiến Thức Thú Vị để biết các mánh lới làm ăn của bà ta như
thế nào.)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét