Thiền Thi Việt Nam Đời Lê Lý

Các Thiền Sư Việt Nam đời Lê Lý Trần vào thế kỷ 11 và 12 có để lại nhiều bài kệ dạy đệ tử. Có nhiều bài kệ là những tuyệt tác thơ Đường luật ngũ ngôn, thất ngôn, tứ tuyệt... Tuy nhiên khi đọc các bài kệ, ta cần chú ý đến nội dung giảng dạy Phật Pháp hơn là hình thức thơ. Muốn biết thêm tiêu sử của thiền sư và huyền thoại chung quanh bài kệ, xin xem Trang Nhà Thường Chiếu.

Dưới đây là vài bài kệ được biết đến nhiều nhất đời Lê Lý. Mỗi bài kệ được trình bày với nguyên bản chữ Hán, phiên âm ra Hán Việt, dịch nghĩa và tạm dịch thơ ra Việt ngữ.

Thiền Sư Đời Lê:
1. Thiền sư Pháp Thuận

Thiền Sư Đời Lý:
1. Thiền Sư Khuông Việt
2. Thiền Sư Vạn Hạnh
3. Thiền Sư Viên Chiếu
4. Lý Thái Tông
5. Thiền Sư Huệ Sinh
6. Thiền Sư Đạo Hạnh
7. Thiền Sư Mãn Giác
8. Thiền Sư Trí Huyền
9. Thiền Sư Không Lộ
10. Thiền Sư Giác 

===============================

Đáp Quốc Vương Quốc Tộ Chi Vấn 答國王國祚之
Pháp Thuận Thiền Sư 法順禪師

Quốc tộ như đằng lạc 國祚如藤絡
Nam thiên lý thái bình 南天裏太平
Vô vi cư điện các 無為居殿閣
Xứ xứ tức đao binh 處處息刀兵

Dịch Nghĩa: Trả Lời Vua Về Vận Nước

Vận nước đan xen với nhau như dây quấn
Đất trời Nam đang hưởng thái bình
Triều đình thấm nhuần đạo đức vô vi
Nơi nơi sẽ không còn chiến tranh.

Dịch Thơ: Vận Nước

Vận nước như dây quấn,
Trời Nam sống thái bình.
Triều đình nhuần đạo đức,
Chốn chốn dứt đao binh

Nation’s Destiny

The nation’s destiny is intertwined like ropes
The Southern Land enjoys peace
If the Palace cultivates no attachment wisdom
No more conflicts and strife anywhere.

===============================

Nguyên Hỏa 元火
Khuông Việt Thiền Sư 匡越禪師

Mộc trung nguyên hữu hỏa 木中元有火
Hữu hỏa, hỏa hoàn sanh 元火復還生
Nhược vị mộc vô hỏa 若謂木無火
Toàn toại hà do manh 鑽燧何由萌

Dịch Thơ: Gốc Lửa

Trong gỗ vốn có lửa,
Có lửa, lửa lại sanh.
Nếu bảo gỗ không lửa,
Cọ xát sao lại thành.

Root of Fire

In wood there must be fire already
Since the fire is there, it can re-start
If wood doesn’t contain fire
How can wood spark when we rub it?

============================================

Thị Chư Thiền Lão Tham Vấn Thiền Chỉ 示諸禪老參問禪旨
Lý Thái Tông 李太宗

Bát nhã chân vô tông 般若真無宗
Nhân không ngã diệc không 人空我亦空
Quá hiện vị lai Phật 過現未來佛
Pháp tính bản tương đồng 法性本相同

Dịch nghĩa: Trả Lời Các Thiền Lão Hỏi Về Yếu Chỉ Của Thiền Tông

Trí tuệ bát nhã không thuộc tông phái nào
Không phải Người, cũng không phải Ta
Các vị Phật của quá khứ, hiện tại và tương lai
Vốn cùng chung đồng một Pháp tánh.

Dịch Thơ: Yếu Chỉ Của Thiền Tông

Bát nhã vốn không tông
Người không ta cũng không
Phật đã, đang, sẽ đến
Cùng Pháp tánh tương đồng.

Response To the Old Masters On the Fundamental Point of Meditation

Prajna Wisdom belongs to no school
It’s not other’s, nor is it mine
All Buddhas of past, present, and future
Are of the same equal nature.

=================================

Thị Tật 示疾
Giác Hải Thiền Sư 覺海禪師

Xuân lai hoa điệp thiện tri thì 春來花蝶善知時
Hoa điệp ưng tu cộng ứng kỳ 花蝶應須共應期
Hoa điệp bổn lai giai thị huyễn 花蝶本來皆是幻
Mạc tu hoa điệp ứng tâm trì 莫須花蝶向心持

Dịch Nghĩa: Dạy Khi Bị Bệnh

Xuân sang hoa bướm quen với thời tiết
Hoa nở và bướm bay đúng theo thời hạn của chúng
Nhưng hoa với bướm vốn dĩ đều hư ảo
Chớ nên bận tâm về hoa với bướm.

Dịch Thơ: Dạy Khi Bị Bệnh
Tiết Xuân hoa bướm đã quen
Hoa khoe sắc thắm bướm men nhụy hồng
Cả hoa lẫn bướm ảo không
Mặc hoa kệ bướm bận lòng làm chi.


Advices To Disciples When Sick
Spring comes, flowers and butterflies are accustomed to the weather
Flowers blossom, butterflies fly on a schedule
Flowers and butterflies are basically ephemeral
Never mind the flowers and butterflies.

================================

Ngư Nhàn 漁間

Không Lộ Thiền Sư 倥路禪師

Vạn lý thanh giang vạn lý thiên 萬里清江萬里天

Nhất thôn tang giá nhất thôn yên 一村桑柘一村煙

Ngư ông thụy trước vô nhân hoán 漁翁睡著無人喚

Quá ngọ tỉnh lai tuyết mãn thuyền 過午醒來雪滿船

Dịch Nghĩa: Cái Nhàn Của Ông Lão Chài

Sông xanh muôn dặm, trời muôn dặm

Một xóm dâu tằm, một xóm khói mây.

Ông chài ngủ say tít không ai gọi,

Quá trưa tỉnh dậy, tuyết xuống đầy thuyền.

Dịch Thơ: Cái Nhàn Của Ông Lão Chài

Vạn dặm sông xanh vạn dặm trời

Dâu tằm xóm nhỏ khói hòa hơi

Ông chài say ngủ không người gọi

Tỉnh giấc quá trưa đầy tuyết rơi.

Sông xanh vạn dặm theo trời

Một thôn dâu nhỏ khói hơi phủ đầy

Lão chài ngon giấc ngủ say

Quá trưa tỉnh dậy thuyền đầy tuyết rơi

Leisure of A Fisherman

Ten thousand miles of a green river, ten thousand miles of sky

A village of mulberry, a village of smoke

The fisherman is in deep sleep and no one to wake him

He wakes up past noon, his boat is full with snow

===================================

Ngôn Hoài 言懷

Không Lộ Thiền Sư 倥路禪師

Trạch đắc long xà địa khả cư 擇得龍蛇地可居

Dã tình chung nhật lạc vô dư 野情終日樂無餘

Hữu thì trực thượng cô phong đỉnh (1) 有時直上孤峰頂

Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư 長叫一聲寒太虛

Dịch Nghĩa: Nhớ Lời

Cái đất hang rồng, tổ rắn là thế đất có thể ở được.

Chọn được chỗ ấy mà ở, mối tình thôn quê khiến ta vui vẻ suốt ngày.

Những lúc vô sự, có thể lên thẳng đỉnh núi.

Huýt một hồi sáo, làm lạnh cả bầu trời.

Dịch Thơ: Nhớ Lời

Hang rắn tổ rồng đất sống an

Nặng tình thôn dã vui thanh nhàn

Rảnh rang lên tận đỉnh đầu núi

Một tiếng huýt dài lạnh thế gian.

Remembering Reflection

Finding a place to live in the land of dragons and snakes

Love of the wilderness is unending bliss all day long

Having time, I head directly to the solitary windswept peak

And utter a long cry that chills the great empty space.

(1) Trung tâm bài thơ là 2 câu cuối. Có một lúc nào đó (hữu thì), khi ta trực nhận chân lý, một chân lý không nằm đâu xa xôi, không nằm trong sách vở, mà nằm ngay trong tâm thức của mỗi con người, trong những mặt bình dị nhất của cuộc sống. Khi ấy lòng ta bỗng thênh thang, ta chạy thẳng lên đầu non quạnh quẽ (cô phong đỉnh), đứng giữa cái vô cùng của trời đất ta thét dài một tiếng thét của kinh nghiệm chứng ngộ, tiếng thét đó lạnh buốt càn khôn. Có người đã coi bài thơ này như là một tiêu biểu cho tinh thần và ý chí Đại Việt thế kỷ thứ XI, một tinh thần và ý chí đang vươn lên bầu trời xa thẳm để xây dựng một nước Đại Việt hùng cường. Đối với Phật giáo thì tiếng hú mà Không Lộ Thiền Sư nói tới trong bài thơ có thể được coi như một đóng góp của Thiền Tông Việt Nam trong các dạng tiếng hú Thiền của Phật giáo.

Hai câu thơ cuối này Không Lộ Thiền Sư viết lại dựa trên một chuyện truyền kỳ về một cao tăng khác. Một hôm Dược Sơn Duy Nghiễm Thiền Sư (751-834）đi chơi trên núi, thấy đêm thanh trăng sáng bèn cười lên một tiếng, tiếng cười của ông vang xa ngoài trăm dặm. Bạn là Lý Cao làm một bài thơ tặng ông. "Ngũ đăng hội nguyên" có bài thơ của Lý Cao tặng Dược Sơn cao tăng với tự đề "Tặng Dược Sơn Cao Tăng Duy Nghiễm". Bài thơ gồm 2 chi, nhưng hình như ở Việt Nam chỉ chi 2, trong đó có 2 câu thơ được Không Lộ Thiền Sư mượn ý, là được chú trọng đến. Nhưng chính chi 1 mới bao gồm thiền ý được tóm lượt ở câu 4 của chi 1 "Vân tại thanh tiêu thủy tại bình".

============================================

Đáp Lý Thái Tông Tâm Nguyện Chi Vấn 答李太宗心願之問

Huệ Sinh Thiền Sư 惠生禪師

Pháp bổn như vô pháp 法本如無法

Phi hữu diệc phi không 非有亦非空

Nhược nhân tri thử pháp 若人知此法

Chúng sinh dữ Phật đồng 眾生與佛同

Tịch tịch Lăng Già nguyệt 寂寂棱伽月

Không không độ hải chu 空空渡海舟

Tri không, không giác hữu 知空空覺有

Tam muội nhậm thông chu 三昧任通週

Dịch nghĩa: Trả Lời Lý Thái Tông Về Tâm Nguyện

Pháp căn bản vốn như không có pháp,

Chẳng phải là có, cũng chẳng phải là không có.

Nếu hiểu được cái nguyên lý ấy,

Thì chúng sinh cũng đồng với Phật.

Lặng lẽ như vầng trăng Lăng Già,

Thuyền Bát Nhã rỗng không.

Biết đúng cái không, cái không hoá ra có,

Nhập tam muội, sẽ mặc ý đi thông suốt.

Dịch Thơ: Trả Lời Lý Thái Tông Về Tâm Nguyện

Chân pháp vốn pháp không,

Không có cũng không không.

Nếu hiểu nguyên lý đó,

Chúng sanh tính Phật đồng.

Như trăng già lặng lẽ,

Thuyền cứu độ rỗng không.

Biết không, không hóa có,

Chánh định vạn dung thông.

Response to Ly Thai Tong on Wishes

Basic dharma is like no dharma

It does not exist nor does it exist

If one understands that dharma

He is the same as the Buddha

The moon of the Lankavatara is pure

The boat of Prajna is empty

If one knows emptiness, then emptiness does exist

Entering samadhi, one freely travels everywhere.

============================================

Hữu Không 有空

Đạo Hạnh Thiền Sư 道行禪師

Tác hữu trần sa hữu 作有塵沙有

Vi không nhất thiết không 為空一切空

Hữu không như thủy nguyệt 有空如水月

Vật trước hữu không không 勿著有空空

Dịch Nghĩa: Có không

Nếu nói "có" thì từ hạt cát, hạt bụi đều có.

Cho là "không" thì hết thảy đều là không.

"Có" với "không" như ánh trăng dưới nước,

Đừng có bám hẳn vào cái "có", và cũng đừng cho cái "không" là không.

Dịch Thơ: Có không

Nếu có mảy may cũng tất có

Nếu không tất cả sẽ là không

Có không như tựa trăng trong nước

Chớ bám có và chớ bám không.

Yes (Form) or No (Emptiness)

If we say YES, then a speck of dust exists

If we say NO, then everything is NO (empty)

YES and NO are like the reflection of the moon in the water

Don’t say that it’s there, don’t say that it’s not there

============================================

Vấn Kiều Trí Huyền* 問喬智玄

Đạo Hạnh Thiền Sư 道行禪師

Cửu hỗn phàm trần vị thức câm 久混凡塵未識金

Bất tri hà xứ thị chân tâm 不知何處是真心

Nguyện thùy chỉ đích khai phương tiện 願乘指的開方便

Liễu kiến như như đoạn khổ tầm 了見如如斷苦尋

Dịch Nghĩa: Hỏi Kiều Trí Huyền

Phàm trần hỗn độn chưa biết vàng thiệt

Không biết tâm chân thật ở chỗ nào

Muốn được chỉ bày đích xác phương cách

Trông thấy và hiểu biết sự thật để chấm dứt khổ tâm tìm kiếm.

Dịch Thơ: Hỏi Kiều Trí Huyền

Thế gian hỗn độn lẫn vàng thau

Chẳng biết chân tâm ở chốn nào

Phương cách cúi mong bày đích xác

Như như hiểu thấy khỏi tầm cầu.

Asking Meditation Master Tri Huyen

In this confusing world, I have yet known real gold

Do not know where the true mind reside

Hope you will show clearly the means

To see and understand the truth to end my painful search.

*Thiền Uyển Tập Anh viết "...Sư (Đạo Hạnh) dạo khắp tùng lâm, hỏi xin ấn chứng. Nghe Kiều Trí Huyền hóa đạo ở Thái bình, sư nhún mình đến tham yết, trình hỏi chân tâm bằng bài kệ trên. Trí Huyền đáp lại bằng bài kệ dưới đây. Sư mù mịt không hiểu, mới đến hỏi Thiền Sư Sùng Phạm chùa Pháp Vân: "Thế nào là chân tâm?" Phạm hỏi lại: "Cái gì chẳng phải là chân tâm?" Sư tỉnh ngộ, nói: "Làm thế nào bảo đảm?" Phạm đáp" "Đói ăn khát uống".

============================================

Đáp Từ Đạo Hạnh Chân Tâm Chi Vấn 答徐道行真心之問

Trí Huyền Thiền Sư 智玄禪師

Ngọc lý bí thanh diễn diệu âm 玉裏秘聲演妙音

Cá trung mãn mục lộ thiền tâm 個中滿目露禪心

Hà sa cảnh thị Bồ đề cảnh 河沙境是菩提道

Nghĩ hướng Bồ đề cách vạn tầm 擬向菩提隔萬尋

Dịch Nghĩa: Trả lời Từ Đạo Hạnh Hỏi Về Chân Tâm

Ngọc có chứa ẩn âm thanh huyền diệu

Trong đó mắt thấy rõ ý thiền

Vô số cảnh vật đều là cảnh Bồ đề

Còn nghĩ đến Bồ đề là còn cách xa vạn tầm (tầm=8 thước).

Dịch thơ: Chân Tâm

Tiếng ngọc ẩn thưa lý nhiệm mầu

Ý thiền tỏ rõ tận tâm thâu

Bồ-đề cảnh vật vô song kể

Nhưng đến Bồ-đề quả có lâu.

Response to Question Of True Mind

Jade contains mysterious sounds that produce wonderful echoes

Which clearly show the Zen mind.

The multitude of lands are all Bodhi Lands.

However, if one tries to find it, it would be ten thousands of miles away.

============================================

Thị Tịch 示寂

Đạo Hạnh Thiền Sư 道行禪師

Thu lai bất báo nhạn lai qui 秋來不報雁來歸

Lãnh tiếu nhân gian tạm phát bi 冷笑人間暫發悲

Vị báo môn nhân lưu luyến chước 為報門人休戀著

Cổ sư kỷ độ tác kim sư 古師幾度作今師

Dịch Nghĩa: Nói Khi Sắp Viên Tịch

Mùa thu trở lại, nhưng không báo nhạn sẽ cùng về

Đáng cười, người đời buồn bã bi thương

Thôi các đệ tử đừng lưu luyến khóc than

Thầy đã từng làm thầy những đời về trước, bây giờ mất đi rồi trở lại làm thầy nữa.

Dịch Thơ: Nói Khi Sắp Viên Tịch

Thu sang đâu báo nhạn về

Nhạt cười nhân thế ê chề đắng cay

Thôi đừng lưu luyến bi ai

Thầy xưa hóa kiếp thầy nay bao lần.

Farewell Advices to Disciples

Autumn does not announce the return of wide geese

Shallow smiles for mankind to show sorrows

Disciples! Do not mourn

Your old teacher shall come back as your new teacher.

Lúc thiền sư Đạo Hạnh sắp mất, đồ đệ nhiều người khóc lóc thương tiếc. Ngài bảo họ đại ý rằng: "Người sống thác cũng như thời tiết thay đổi, mùa hè hết thì mùa thu về. Cái lúc mùa thu sắp tới, không bao giờ báo tin cho những con nhạn cùng theo. Ta đây cũng vậy, không thể đem được các ngươi cùng đi. Nhưng ta qua đời chỉ là việc chuyển đổi kiếp này sang kiếp khác, không có gì đáng thương xót."

===================================

Thị Đệ Tử 示弟子
Vạn Hạnh Thiền Sư 萬行禪師

Thân như điện ảnh hữu hoàn vô 身如電影有還無
Vạn mộc xuân vinh thu hựu khô 萬木春榮秋又枯
Nhậm vận thịnh suy vô bố úy 任運盛衰無怖畏
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô 盛衰如露草頭鋪

Dịch Nghĩa: Bảo Đệ Tử

Thân của người đời, cũng như cái bóng chớp, có rồi lại biến thành không.

Các thứ cây cối, mùa xuân tươi, thu lại khô.

Vận của cõi đời dù có lúc thịnh, lúc suy, nhưng cũng đừng sợ.

Thịnh suy chỉ là những việc tạm thời, cũng như giọt sương đọng trên ngọn cỏ vậy.

Dịch thơ: Bảo Đệ Tử

Thân như bóng chớp có rồi không

Tươi thắm vào xuân thu não lòng

Mặc vận thịnh suy không sợ hãi

Như sương trên cỏ mọc bên đồng.

Thân như chiếc bóng chiều tà
Mùa Xuân tươi tốt, thu qua rụng rời
Xá chi suy thịnh việc đời
Thịnh suy như hạt sương phơi đầu cành.

Advice To Disciples
Our body is like lightning, it’s there then it’s gone
Like vegetation luxuriant in spring and dry in autumn
Have no fear contemplating Prosperity and Decline
They are momentary like drops of dew hanging on the grass tips

========================

Vô Tật Thị Chúng 無 疾示眾

Viên Chiếu Thiền Sư 圓照禪師

Thân như tường bích dĩ đồi thì 身如墻壁已頹時

Cử thế thông thông thục bất bi舉世匆匆孰不悲

Nhược đạt tâm không vô tướng sắc若達心空無色相

Sắc không ẩn hiện nhậm thôi di色空隱現任推移

Dịch Nghĩa: Khi Không Có Bệnh Bảo Mọi Người

Thân thể người ta như tường vách đến lúc đổ nát,

Người đời đều vội vã, ai mà chẳng buồn.

Nhưng nếu nhận thức được rằng cái tâm là không sắc

Tướng cũng là không, thì "sắc" với "không", khi ẩn khi hiện, mặc nó đổi dời.

Dịch Thơ: Khi Không Có Bệnh Bảo Mọi Người

Thân như tường vách sắp tan hoang

Hấp tấp buồn phiền thở với than

Nhận thức tâm kia không sắc tướng

Sắc không dời đổi cớ chi màng

Advices When Not Sick

Our body is like a brick wall that in time will tumble

People are in a hurry, who does not worry

If one attains an empty mind without its myriad manifestations

Form and emptiness appear and disappear, let them change.

==========================================

Cáo Tật Thị Chúng 告疾示眾

Mãn Giác Thiền Sư* 滿覺禪師

Xuân khứ bách hoa lạc 春去百花落,

Xuân đáo bách hoa khai 春到百花開

Sự trục nhãn tiền quá (1) 事逐眼前過

Lão tòng đầu thượng lai 老從頭上來

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận 莫謂春殘花落盡

Đình tiền tạc dạ nhất chi mai (2) 庭前昨夜一枝梅

Dịch Nghĩa: Có Bệnh Bảo Với Mọi Người
Xuân đi trăm hoa rụng
Xuân đến trăm hoa nở
Trước mắt mọi việc lần lượt qua
Cái già đến trên đầu
Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua, một cành mai nở trước sân.

Dịch Thơ: Có Bệnh Bảo Với Mọi Người

Xuân đi trăm cánh hoa tàn
Xuân về tươi thắm muôn ngàn sắc hoa
Sự đời tuần tự diễn ra
Trải bao năm tháng tóc đà bạc phơ
Xuân tàn đừng tưởng cành trơ
Đêm qua mai nở nhởn nhơ trước nhà.

Telling Everyone That One Is Sick
Spring goes, flowers fall
Spring comes, flowers blossom
Events come and go before our eyes
Old age comes on our head
Don’t believe all flowers have fallen when spring is gone
Last night in the court yard, an apricot branch has blossomed.

Phí Minh Tâm

*Theo Thiền Uyển Tập Anh, Mãn Giác Thiền Sư (1052-1096), là một vị đại sư rất được Lý Nhân Tông kính trọng. Ông làm bài thơ trên khi cáo bệnh về quê lúc cuối đời. Bài thơ nầy còn được biết dưới tên Nhất Chi Mai.

(1) Câu 3 và 4 của bài thơ mượn ý từ bài "Thủy Biên Ngẫu Đề" của La Ẩn.

(2) Câu chót mượn ý từ bài "Tảo Mai" của Thiền Sư Tề Kỷ sống thời Vãn Đường khoảng một thế kỷ trước.