Lưu Trường Khanh 劉長卿 (709-780) tự Văn Phòng 文房, người Hà Gian (nay là huyện Hà Gian, tỉnh Hà Bắc, Trung Quốc) đỗ tiến sĩ năm Khai Nguyên thứ 21, làm quan đến thứ sử Tuỳ Châu. Tác phẩm có Lưu Tuỳ Châu tập. Văn của ông thường bình đị, sáng sủa, trung thực và rất ít điển tích. Xin mời thường thức bài này.
Nguyên bản Dịch âm
王昭君歌 Vương Chiêu Quân ca
自矜嬌豔色 Tự căng kiều diễm sắc,
不顧丹青人 Bất cố đan thanh nhân.
那知粉繪能相負 Na tri phấn hội năng tương phụ,
卻使容華翻誤身 Khước sử dung hoa phiên ngộ thân.
上馬辭君嫁驕虜 Thướng mã từ quân giá kiêu lỗ,
玉顏對人啼不語 Ngọc nhan đối nhân đề bất ngữ.
北風雁急浮雲秋 Bắc phong nhạn cấp phù vân thu,
萬里獨見黃河流 Vạn lý độc kiến Hoàng Hà lưu.
纖腰不復漢宮寵 Tiêm yêu bất phục Hán cung sủng,
雙蛾長向胡天愁 Song nga trường hướng Hồ thiên sầu.
琵琶弦中苦調多 Tỳ bà huyền trung khổ điệu đa,
蕭蕭羌笛聲相和 Tiêu tiêu Khương địch thanh tương hoà.
誰憐一曲傳樂府 Thuỳ liên nhất khúc truyền nhạc phủ,
能使千秋傷綺羅 Năng sử thiên thu thương ỷ la.
Chú giải
丹青人 Đan thanh nhân: Người thợ (họa sĩ) vẽ hình dung (chỉ Mao Diên Thọ); người Việt gọi là thợ vẽ truyền thần.
嫁驕虜 Giá kiêu lỗ: cưới người tù binh kiêu căng (chỉ thiền vu Hồ).
Tiểu sử Vương Chiêu Quân
Hồ Hàn Nha là thiền vu đầu tiên đến Trung Nguyên triệu kiến. Hán Tuyên Đế tiếp đãi ông ta như khách quý, đích thân ra đón từ bên ngoài Trường An và mở yến tiệc chiêu đãi long trọng. Thiền vu Hồ Hàn Nha ở Trường An hơn một tháng. Ông ỵêu cầu Hán Tuyên Đế giúp ông trở về. Hán Tuyên Đế đồng ý, cử hai viên tướng dẫn một vạn quân hộ tống ông về Mạc nam. Lúc đó, Hung Nô đang thiếu lương thực, triều Hán còn cho họ ba vạn đấu lương thực. Hồ Hàn Nha rất cảm kích, quyết tâm hòa hảo với triều Hán. Các nước Tây Vực nghe tin Hung Nô hòa hảo với triều Hán, cũng tranh nhau đến giao hảo. Sau khi Hán Tuyên Đế mất, con là Lưu Thích nối ngôi, tức là Hán Nguyên Đế. Không lâu sau, thiền vu Chất Chi xâm phạm các nước Tây Vực, còn giết mất sứ giả của triều Hán. Triều Hán phái quân đội tới Khang Cư đánh bại thiền vu Chất Chi và giết được Chất Chi. Thiền vu Chất Chi bị chết, địa vị của thiền vu Hồ Hàn Nha được ổn định.
Năm 33 trước Công nguyên, Hô Hàn Nha lại đến Trường An một lần nữa xin kết làm thân thiết với triều Hán. Hán Nguyên Đế đồng ý. Trước đây, mỗi lần kết thân, triều Hán đều chọn một công chúa hoặc một người con gái trong vương thất để gả cho thiền vu Hung Nô. Lần này, Hán Nguyên Đế quyết định thay bằng một cung nữ. Ông cử người vào hậu cung truyền đạt: “Ai tình nguyện lấy vua Hung Nô sẽ được đối đãi như công chúa”.
Cung nữ trong hậu cung đều được chọn lựa trong dân gian. Họ vào hoàng cung, bị giam giữ như chim trong lồng, ai cũng mong tới ngày được ra khỏi cung vua. Nhưng nghe nói phải rời đất nước sang Hung Nô thì không ai muốn đi. Trong số cung nữ có Vương Tường, còn gọi là Vương Chiêu Quân nhan sắc rất xinh đẹp, lại rất có kiến thức. Nghĩ đến tương lai của mình, cô xin tình nguyện đi Hung Nô. Các đại thần đang lo không tìm được người; nay thấy có người tình nguyện ghi tên, liền vội báo tên họ lên Hán Nguyên Đế. Hán Nguyên Đế bảo các đại thần chọn ngày để tổ chức lễ thành hôn cho Hồ Hàn Nha và Vương Chiêu Quân ở Trường An. Hồ Hàn Nha được một cô vợ trẻ trung xinh đẹp như vậy thì hết sức vui mừng. Khi Hồ Hán Nha và Vương Chiêu Quân tạ ơn Hán Nguyên Đế. Hán Nguyên Đế thấy Vương Chiêu Quân xinh đẹp, phong thái lại tự nhiên như vậy thì luyến tiếc, nhưng không có cách gì lấy lại được.
Nghe nói, Hán Nguyên Đế về tới nội cung càng nghĩ càng thấy hối tiếc, ông liền hạ lệnh cho đem bức vẽ chân dung Vương Chiêu Quân đến cho mình xem. Nhìn qua thì có vẻ giống, nhưng hoàn toàn không có vẻ mĩ miều khả ái như người thật. Nguyên là cung nữ sau khi tiến cung nói chung đều không được giáp mặt hoàng đế mà do thợ vẽ vẽ chân dung, dâng lên cho hoàng đế tuyển chọn. Có người thợ vẽ là Mao Diên Thọ, khi vẽ chân dung cho cung nữ, cô nào có tặng phẩm biếu xén thì được vẽ đẹp lên. Vương Chiêu Quân không chịu biếu tặng phẩm nên Mao Diên Thọ không vẽ nàng đẹp như người thật. Hán Chiêu Đế nổi giận, cho giết ngay Mao Diên Thọ.
Vương Chiêu Quân được các quan chức triều Hán và Hung Nô hộ tống, rời khỏi Trường An. Nàng cưỡi ngựa, lên đường trong gió buốt vượt ngàn dặm tới Hung Nô làm yên chi (hoàng hậu) của thiền vu Hồ Hàn Nha. Lâu dần, Vương Chiêu Quân quen dần với cuộc sống ở Hung Nô, có quan hệ rất tốt với họ, được người Hung Nô yêu mến và tôn trọng. Vương Chiêu Quân xa cách quê hương, sinh sống lâu dài ở Hung Nô. Nàng khuyên Hồ Hàn Nha không được gây chiến tranh với triều Hán và còn truyền bá văn hóa Trung Quốc tới Hung Nô. Từ đó về sau, Hung Nô với triều Hán hòa hảo trong hơn 30 năm không có chiến tranh. (Trích trong Thi Viện)
Dịch nghĩa
Bài hát Vương Chiêu Quân.
Tự cho mình sắc đẹp diễm kiều,
Chẳng để ý gì đến người vẽ hình.
Không biết nét phấn hoạ có thể sai lạc,
Để dung nhan như hoa làm lỡ phận mình.
Lên ngựa từ giã vua đi lấy chồng Hồ kiêu căng,
Mặt ngọc đối diện chồng (Thiền Vu) khóc không nói một lời.
Gió bấc thổi, nhạn bay gấp trong mây mùa thu trôi,
Vạn dặm chỉ thấy nước sông Hoàng Hà chảy.
Người đẹp lưng thon không trở về cung Hán để được sủng ái,
Đôi mày đẹp nhìn mãi phía trời Hồ, buồn bã.
Tì bà gãy lên những khúc sầu đau,
Vi vu tiếng sáo Khương hoà theo.
Thương ai một khúc nhạc phủ truyền lại,
Để ngàn thu đời còn thương tiếc lụa hoa đẹp.
Dịch thơ
Bài hát Vương Chiêu Quân
Tự nghĩ mình kiều diễm,
Không thưởng thợ truyền thần.
Chẳng dè cây bút ưa phụ rẫy,
Dung nhan đành phản bội bản thân.
Lên ngựa biệt vua lấy chồng Rợ,
Mặt ngọc nín thinh mắt đẫm lệ.
Nhạn vượt mây thu bay vội vàng,
Nghìn dặm buồn trông nước sông Hoàng.
Lưng ong uất hận rời cung Hán,
Mày ngài hướng Hồ vạn niềm đau.
Tỳ bà tấu những thiên khổ hận,
Vi vu sáo Khương hòa âm sau.
Cảm thương ta viết thiên nhạc phủ,
Ngàn thu thương xót kiếp hoa sầu.
Lời bàn:
Vương Chiêu Quân là một tuyệt thế giai nhân được nữ giới Việt Nam cảm thương nhất trong lịch sử Trung quốc. Con Cò còn nhớ năm 1941 (lúc 7 tuổi) đã từng giấu quyển truyện Chiêu Quân Cống Hồ của hai người chị gái (hơn mình 8 và 10 tuổi) cho tới khi được chuộc bằng một gói kẹo mới chịu trả lại. Đó là một quyển sách khổ nhỏ, dầy khoảng 100 trang dịch từ chuyện Tàu sang quốc ngữ. Hai chị giấu kỹ giữa những cuốn truyện viết bằng thơ lục bát như Truyện Kiều, Lục Vân Tiên, Nhị Độ Mai, Thạch Sanh, Phương Hoa… Hồi đó mình hiểu rất mơ hồ về chữ cống; chữ Hồ thì mù tịt nhưng rất tò mò vì hai chị luân phiên đọc đi đọc lại nhiều lần mà lần nào cũng khóc sướt mướt.
Tới năm 2018 mình có dịch 2 bài thất ngôn tứ tuyệt của Bạch Cư Dị, trong đó ông nói rất sơ sài về số phận hẩm hiu của Chiêu Quân và thái độ hèn yếu của triều Hán (Xin xem LTCD thế kỷ 21 bài số 104: Chiêu Quân Từ kỳ 1 & 2).
Lần này gặp một bài thơ cổ phong 14 câu trình bày tình sử của Chiêu Quân dưới dạng một bài nhạc phủ; lời thơ trang trọng, bình dị, và cảm động, dựa vào lịch sử Trung Quốc.
Về phẩm chất thì bài ca cổ phong này gần như toàn bích*. Toàn bài có 14 câu; 4 câu đầu là mở đề nói về lược truyện rất gọn gàng; 4 câu kế tả tâm trạng của Chiêu Quân lúc giã biệt cung cấm; 4 câu tiếp theo khai triển nỗi đau của Chiêu Quân trên con đường ngàn dặm tới đất Hồ; 2 câu kết là niềm thương xót của tác giả đối với Chiên Quân….
Vương Chiêu Quân là một trong tứ đai mỹ nhân của Trung quốc (ba người kia là Tây Thi, Điêu Thuyền và Dương Qúy Phi). Bà xử sự rất hợp lẽ, tính tình rất nhu mì, tư thế rất can đảm, hành động rất chững chạc. Bà đóng trọn vai hoàng hậu khả ái của thiền vu Hung nô nhưng không sao nhãng sứ mệnh của một cựu công dân Hán tộc. Vùng biên giới Hán - Hồ được hưởng thái bình trong 30 năm là nhờ ân đức của bà. Thật xứng đáng là một đấng Anh-Thư trong lịch sử Trung quốc.
Về tư tưởng, bài ca thiếu vài câu đề cập tới công lao của Chiêu Quân*. Lưu Trường Khanh tả Vương Chiêu Quân như một cung nữ tuyệt thế giai nhân bị triều Hán lỡ tay ban cho chúa Hung Nô rồi tiếc hùi hụi. Ông không nói tới việc bà đã chọn cách này để thoát ly cung cấm mà vươn lên thành một đấng Anh-Thư của hai dân tộc Hán & Hồ. Bà không những là một tuyệt thế giai nhân mà còn là một tuyệt thế vỹ nhân.
Trong phạm vi của bài này, Con Cò chỉ bàn tới sứ mạng của một Hoàng hậu Hung Nô gốc Hán, không bàn tới thái độ của Hán Đế. (Hán Nguyên Đế chém đầu Mao Diên Thọ vì tiếc rẻ Hắn đã làm cho ông mất một cung nữ đẹp tuyệt trần; chứ không phải để trừ khử một tên ma đầu trong nội cung).
*Theo thiển ý của Con Cò, nếu bài ca viết vài câu đề cập tới công đức của Chiêu Quân thì mới thật sự là toàn bích.
Con Cò
***
Khúc ca Vương Chiêu Quân.
Vì tự kiêu xinh đẹp,
Coi thường kẻ họa hình.
Nào hay phấn vẽ sai đường nét,
Phải chịu dung nhan hại phận mình.
Lên ngựa biệt vua về với Mọi,
Nhìn nhau mặt ngọc im không nói.
Mây thu gió Bắc én tung bay,
Chỉ thấy Sông Hoàng ngàn dậm dội.
Lưng ong biệt Hán dời ân sủng,
Mày liễu qua Hồ hướng khổ đau.
Tấu khúc tì bà bao uất hận,
Vi vu Khương sáo tiếp cung sầu.
Thương ai viết nhạc lưu truyền lại,
Để xót lụa là vạn kiếp sau.
Mỹ Ngọc
May 1/2022.
***
Bài Ca Vương Chiêu Quân
Tự kiêu nhan sắc đẹp
Bất kể vẽ truyền thần
Nào hay phấn họa gây sai lạc
Để lỡ mày hoa hại tấm thân
Lên ngựa lìa vua lấy Hồ rợ
Mặt ngọc nhìn người khóc nức nở
Bắc phong nhạn vội theo mây sầu
Vạn dặm chỉ thấy sông Hoàng mau
Eo thon không về cung Hán nữa
Đôi mày xa ngóng cõi Hồ đau
Điệu khổ dây rung đàn tỳ bà
Sáo Khương phơ phất tiếng giao hòa
Thương ai một khúc truyền nhạc phủ
Sai khiến ngàn thu xót lụa là!
Lộc Bắc
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét