Cảm Nghĩ Về Dịch Thơ

Từ xưa đến nay, các nhà thơ khi có cảm xúc với một bài thơ nước ngoài nào, thường nảy sinh cảm hứng dịch bài thơ đó. Nhìn trên các trang mạng, thông thường chúng ta thấy đa phần đều dịch thơ chữ Hán và một ít dịch thơ Tây Phương.

Thơ Tây Phương rất hiện thực và ý tứ rõ ràng, ít trừu tượng hay hàm chứa điển tích như thơ Đông Phương. Trái lại, thơ chữ Hán thường thâm sâu, vì quan niệm của tiền nhân thích "Văn Dĩ Tải Đạo", đôi lúc khiến người có cảm xúc dịch  không đúng ý bài thơ nguyên tác.

Có thể do xuất phát từ nguồn cảm hứng, nên việc dịch thơ chưa có một nguyên tắc hay quy định nào rõ ràng. Dù gì đi nữa, chúng ta không thể vì thế mà tùy tiện trong khi dịch thơ. Theo cá nhân tôi, một bài thơ dịch tương đối toàn vẹn, phải cần có những điều căn bản như sau: 

1 - Phải Hiểu Đúng:

- Người dịch cần phải tìm hiểu thật kỹ lưỡng, cặn kẽ từng chữ, từng câu trong bài thơ.

- Phân tích, suy nghiệm, hầu cảm nhận cái thần, cái ý của tác giả. Để thấy được cái hay, cái đẹp của bài thơ nguyên tác (cho dù bài thơ Nguyên Tác có đúng với bài gốc Nguyên Thủy hay không).

2 - Cần Chính Xác:

- Sau khi đã hiểu được ý của bài thơ, người dịch phải trung thành với ý thơ nguyên tác, phải dịch đúng ý tưởng, đúng cảm nghĩ và đúng với tư duy của tác giả.

- Thơ dịch phải có vần điệu, âm thanh du dương, trầm bổng và tao nhã, để có thể lôi cuốn và làm rung động lòng người đọc.

- Một bài thơ dịch không hề bắt buộc giữ đúng với thể loại của bài thơ nguyên tác. Bài thơ nguyên tác là Đường Luật Thất Ngôn Bát Cú chẳng hạn thì người dịch có thể dùng thể Lục Bát hay thể Thơ Mới...

- Ngoài ra, trong lúc dịch thơ, ta có thể tự do trong sử dụng từ ngữ, nhưng không làm lệch ý của nguyên tác và tương đối đạt các điều được nêu ở bên trên.

- Không nên sử dụng lại "Chữ" của bài thơ nguyên tác.

  Ngoài các bài dịch tuyệt vời của các bậc Tiền Bối, ngày nay có rất nhiều bài dịch thơ Tây, Tàu rất hay, nhưng vì tôn trọng bản quyền Tác Giả, nên tôi chỉ có thể lấy một số bài dịch của Kim Phượng và Quên Đi, tuy tầm thường nhưng cũng có thể đáp ứng phần nào để làm ví dụ cho những điều được nêu bên trên.

A - Dịch Thơ Tây Phương

 

Les Feuilles Mortes                                              

Oh! je voudrais tant que tu te souviennes      
Des jours heureux où nous étions amis         
En ce temps-là la vie était plus belle,            
Et le soleil plus brûlant qu’aujourd’hui.         

Les feuilles mortes se ramassent à la pelle    
Tu vois, je n’ai pas oublié.. .                       
Les feuilles mortes se ramassent à la pelle     
Les souvenirs et les regrets aussi.                     
Et le vent du nord les emporte                     
Dans la nuit froide de l’oubli.                        
Tu vois, je n’ai pas oublié                             
La chanson que tu me chantais.                    
C’est une chanson qui nous rassemble           
Toi, tu m’aimais et je t’aimais                       
Et nous vivions tous deux ensemble              
Toi qui m’aimais, moi qui t’aimais                 
.Mais la vie sépare ceux qui s’aiment             
Tout doucement, sans faire de bruit               
Et la mer efface sur le sable                          
Les pas des amants désunis.                          
 Les feuilles mortes se ramassent à la pelle,     
Les souvenirs et les regrets aussi                   
Mais mon amour silencieux et fidèle              
Sourit toujours et remercie la vie.                   
Je t’aimais tant, tu étais si jollie,                     
Comment veux-tu que je t’oublie?                  
En ce temps-là, la vie était plus belle              
Et le soleil plus brûlant qu’aujourd’hui           
Tu étais ma plus douce amie                         
Mais je n’ai que faire des regrets                  
Et la chanson que tu chantais                        

Toujours, toujours je l’entendrai! 

                          Jacques Prévert 

Thơ Dịch: Lá Khô

   Chuyện chúng mình chắc em còn nhớ

        Đôi bạn tình từ thuở thiếu thời

        Tháng năm thật đẹp trong đời

   Nay vầng dương ấm đã rời còn đâu

       Lá vàng úa nát nhầu từng đống

      Anh còn mê ôm mộng ngày nao

             Lá khô lại cứ gom vào

Mơ về kỷ niệm ngọt ngào luyến thương

   Gió cuốn trôi gió phương bắc thổi

       Đêm rét về lạnh mỗi riêng ta

             Nhớ lần em đã ngân nga

    Làm sao quên được bài ca gieo tình

           Lời ca ấy đưa mình gần lại

       Chuyện lứa đôi ước mãi kề bên

        Cầu cho hạnh phúc vững bền

  Đôi ta đắm đuối bỏ quên tháng ngày

        Làm sao biết đời này suôn sẻ

     Luôn chia lìa những kẻ đang yêu

           Ví như biển cả sớm chiều

    Âm thầm xoá hết bao điều cát lưu

     Từng bước mỏi sầu ưu đeo nặng

           Lá úa vàng lại lặng lẽ rơi

      Tiếc thương kỷ niệm chẳng rời  
Yêu nhau thầm hứa một lời thuỷ chung

    Ôi cuộc sống vô cùng hạnh phúc

    Nàng diễm kiều cuốn hút hồn ta

          Sao em lại muốn anh xa
Thời gian tươi đẹp mặn mà bên nhau

    Nắng sáng hồng mai sau khó thể

        Em dịu hiền anh để vào tim

            Tình ca đâu đã dễ tìm

  Như bài hát cũ nào im trong lòng

                           Quên Đi phỏng dịch

Hay bài:

Il pleure Dans Mon Coeur  Mưa Trong Lòng Tôi

Il pleure dans mon coeur       Lòng chảy giọt đau thương

Comme il pleut sur la ville;   Như mưa đẫm phố phường

Quelle est cette langueur       Ê chề phương nao đến

Qui pénètre mon coeur?       Tràn ngập cả tim ta

Ô bruit doux de la pluie        Ôi tiếng mưa dịu dàng

Par terre et sur les toits!         Nhịp đều trên mái lá

Pour un coeur qui s’ennuie,   Lòng này đang buồn bả

Ô le chant de la pluie!            Nghe mưa hát chẳng vơi

Il pleure sans raison               Nỗi buồn không tên tuổi

Dans ce coeur qui s’écoeure. Phải chăng là phản bội

Quoi ! nulle trahison ?…       Có còn gì để nói

Ce deuil est sans raison.         Lòng không ngừng nhỏ lệ

C’est bien la pire peine          Ôi nỗi đau tồi tệ

De ne savoir pourquoi            Nào biết bởi vì đâu

Sans amour et sans haine       Yêu thương và hờn oán

Mon coeur a tant de peine!    Gặm nhấm khiến tim sầu.

Paul Verlaine                                 Quên Đi

B - Dịch Thơ Hán Tự

      長 干 行  其 一 & 二

      Trường Can Hành Kỳ 1& 2

1/ 

君 家 在 何 處      Quân gia tại hà xứ

妾 住 在 橫 塘      Thiếp trú tại Hoành Đường

停 船 暫 借 問      Đình thuyền tạm tá vấn

或 恐 是 同 鄉。  Hoặc khủng thị đồng hương.

2/

家 臨 九 江 水      Gia lâm Cửu Giang thuỷ

來 去 九 江 側      Lai khứ Cửu Giang trắc.

同 是 長 干 人      Đồng thị Trường Can nhân

生 小 不 相 識。  Sinh tiểu bất tương thức.

              崔顥                       Thôi Hiệu

Dịch Nghĩa: Khúc Hát Làng Trường Can 1&2

1/

Nhà anh ở nơi nào

Còn nhà em ở tại đê Hoành Dương

Xin tạm dừng thuyền cho hỏi

Có lẽ chúng ta vốn chung một làng

2/

Nhà anh kề bờ sông Cửu Giang

Anh thường qua lại bên sông Cửu Giang này

Đúng là hai ta là người cùng làng Trường Can

Sống ở đó lúc còn nhỏ nên bây giờ không biết nhau.

                                                          Quên Đi

Dịch Thơ:

       Trường Can Hành Kỳ 1 & 2
                              1-
              Ở đâu chàng gọi là quê
   Còn em sống tại con đê Hoành Đường
         Dừng thuyền cho thiếp tỏ tường
Láng giềng hàng xóm như dường cùng nơi
                              2-
            Nhà anh kề cận nơi đây
Hay thường qua lại sông nầy Cửu Giang
          Hai ta người ở Trường Can
 Khi xưa còn bé chung làng chẳng quen
                                   Kim Phượng

Đây là bài thơ Cổ Thể, Kim Phượng đã dùng thể thơ Lục Bát để dịch.

***

        寄 友                            Ký Hữu

亂後親朋落葉空      Loạn hậu thân bằng lạc diệp không

天邊書信斷秋鴻      Thiên biên thư tín đoạn thu hồng

故園歸夢三更雨      Cố viên quy mộng tam canh vũ

旅舍吟懷四壁蛩      Lữ xá ngâm hoài tứ bích cùng

杜老何曾忘渭北      Đỗ lão hà tằng vong Vị Bắc

管寧猶自客遼東      Quản Ninh do tự khách Liêu Đông

越中故舊如相問      Việt Trung cố cựu như tương vấn

為道生涯似轉蓬。  Vị đạo sinh nhai tự chuyển bồng.

                    阮廌                                    Nguyễn Trãi

Dịch Nghĩa:

Sau loạn lạc bạn bè thưa thớt như những chiếc lá mùa Thu rơi rụng.
Chân trời dứt hẳn bóng chim hồng nhạn mùa Thu đưa thư. (Chữ ĐOẠN ở đây làm ta nhớ đến câu thơ của NGUYỄN DU trong Kiều: Cạn dòng là thắm DỨT đường chim xanh!)
Canh ba nửa đêm mưa rả rích làm mộng hồn cứ luôn mơ về quê cũ. 
Trong quán trọ lòng cứ trầm ngâm mãi giữa bốn bức vách luôn vang dậy tiếng côn trùng. 
Lão Đỗ đâu có khi nào quên được bờ bắc của sông Vị đâu.
Quản Ninh vẫn còn là thân đất khách của xứ Liêu Đông.
Giá có bạn bè thân quen cũ ở đất Việt Trung xưa hỏi thăm.
Xin hãy đáp rằng cuộc sống còn xoay chuyển giống như là cỏ bồng, dật dờ vô định.

Đỗ Chiêu Đức

Dịch Thơ:    Gởi Bạn

        Tàn cuộc chiến lưa thưa bè bạn
       Còn bên trời chẳng nhạn tin qua
          Mưa đêm càng nhớ quê nhà
Tiếng trùng hòa tiếng ngâm nga não nề
            Đỗ gia mãi nhớ về Vị bắc
      Ninh ở Liêu ruột thắt đêm ngày           
           Việt Trung nào biết hỏi ai
  Cuộc đời vô định giống thay cỏ bồng.

                                               Quên Đi

Đây là bài Đường Luật Thi, Quên Đi dịch theo thể Song Thất Lục Bát.

***

     晚景               Vãn cảnh

       莫挺之                 Mạc Đỉnh Chi

空翠浮煙色，  Không thuý phù yên sắc
春藍發水紋。  Xuân lam phát thuỷ văn
墻烏啼落照，  Tường ô đề lạc chiếu
野雁送歸雲。  Dã nhạn tống quy vân
漁火前灣見，  Ngư hoả tiền loan kiến

樵歌隔岸聞。  Tiều ca cách ngạn văn
旅顏悲冷落，  Lữ nhan bi lãnh lạc
借酒作微醺。  Tá tửu tác vi huân.

Dịch Nghĩa:
            Cảnh Chiều          
Sắc khói nổi giữa màu biếc của nền trời,
Sóng nước gợn giữa màu xanh của mùa xuân.
Quạ đầu tường kêu trong nắng chiều,
Nhạn ngoài đồng tiễn đám mây về.
Nhìn thấy lửa thuyền câu trước vũng,
Nghe tiếng ca người hái củi bên kia bờ sông.
Vẻ mặt lữ khách buồn ủ ê,
Mượn chén rượu để say chếnh choáng.

Dịch Thơ:

      Cảnh Chiều

Khói toả nền trời biếc

Xuân theo sóng nước lan
Quạ kêu trong nắng xế

Nhạn lạc giữa mây ngàn

Trước vũng đèn câu nhạt

Bên bờ tiều hát vang

Nét buồn trên mặt khách

Mong rượu xoá sầu tan.

                      Quên Đi

Đây là bài thơ Đường Luật Ngũ Ngôn Bát Cú, Quên Đi dịch đúng theo thể thơ nguyên tác.

***

Có một điều hết sức thú vị, có thể bài thơ "Mẫn Nông Kỳ 2" được dịch ra theo thể thơ lục bát, phải nói là tuyệt diệu, đã thâm nhập sâu vào giới bình dân Việt Nam, để rồi trở thành bài ca dao và được dùng làm câu hát ru con. Phải hay không? không quan trọng, cái quan trọng nhất là trong kho tàng ca dao của ta có được một bài thơ Lục Bát tuyệt tác.

        Cày đồng đang buổi ban trưa  

 Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày          

              Ai ơi bưng bát cơm đầy

Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần.             

                                               (Ca dao)

Mẫn nông Kỳ 2 - Lý Thân
憫農 其二               李紳

鋤禾日當午       Sừ hoà nhật đương ngọ

汗滴禾下土       Hãn trích hoà hạ thổ

誰知盤中飧       Thuỳ tri bàn trung xan

粒粒皆辛苦。   Lạp lạp giai tân khổ.

Dịch nghĩa :Xót cho người làm ruộng kỳ 2

Cày cuốc ngay giữa buổi trưa nắng
Mồ hôi tuôn đổ thấm vào trong đất
Trong bữa cơm có ai hiểu cho rằng
Bao nhiêu hạt cơm là bấy nhiêu khổ cực

Dịch Thơ:
                  1
Cày bừa giữa trưa nắng
Đất thấm bao mồ hôi
Mấy ai hiểu được rằng
Nhọc nhằn tạo hạt cơm
                    2
       Giữa trưa cày cuốc ngoài đồng
Mồ hôi tuôn chảy thấm trong ruộng cằn
         Ngon cơm xin nhớ cho rằng
Được bao hạt thóc nhọc nhằn bấy nhiêu.

                                                  Quên Đi

Đây là bài thơ Cổ Thể, Quên Đi dịch một theo thể nguyên tác và một theo thể Lục Bát.

***

         烏衣巷                       Ô  Y Hạng     

   

朱雀橋邊野草花           Chu tước kiều biên dã thảo hoa,

烏衣巷口夕陽斜           Ô  y  hạng khẩu tịch dương tà.

舊時王謝堂前燕           Cựu thời Vương Tạ đường tiền yến,

飛入尋常百姓家。       Phi nhập tầm thường bách tính gia.

               劉禹錫                                Lưu Vũ Tích

Dịch Nghĩa:     Ngõ hẻm Áo Đen

Bên cầu Chu Tước đầy những hoa cỏ hoang dại
Nơi hẻm Ô Y trời đã về chiều
Thuở trước, chim én thường xuất hiện trước nhà Vương Đạo, Tạ An
Nay bay vào những nhà bình thường của trăm họ.

Dịch Thơ:               

                         1/

          Chu Tước cầu cỏ hoa bít lối

           Hẻm Ô Y bóng tối dần lan

         Lầu Vương Tạ én từng đàn

Giờ tìm đến chốn dân gian tầm thường

                        2/

Chu Tước bên cầu hoa cỏ hoang

Ô Y ngõ hẻm ánh chiều vàng

Một thời én lượn lầu Vương Tạ

Nay dẫu nhà thường cũng phải sang.                     

                         3/

Cầu Chu Tước hai bên đầy cỏ dại

Hẻm Ô Y bóng xế cảnh chiều tà

Trước có hai nhà Vương Tạ

Thuộc giống dòng quyền quý cao sang

Trong cảnh lầu son én sống an nhàn

Qua năm tháng vật đổi sao dời

Đâu rồi cuộc sống thảnh thơi

Lìa nhung gấm én sống hòa mình nơi trăm họ 

                                                Quên Đi

Bài thơ Ô Y Hạng của Lưu Tích Vũ là bài thơ Tứ Tuyệt Đường Luật, Quên Đi dịch theo dạng Song Thất Lục Bát, Đường Luật Tứ Tuyệt và Thơ Mới.

Trên đây là những bài dịch tuy còn nhiều thiếu sót, nhưng cũng đã thể hiện được phần nào về cách dịch thơ trong thời đại của chúng ta.

Huỳnh Hữu Đức